У ваенным Беластоку

Алена АНІШЭЎСКАЯ

Раніцай разгледзеліся мы па хутары. Гаспадарка немалая, на полі многа збожжа. Гаспадар не спяшаўся касіць і жаць, а што было скошана, то астаўляў на полі. Баяўся, што калі будзе перакачвацца лінія фронту, то будынкі могуць згарэць. Дзядзька Васіль з сынам гаспадара капалі ў полі непрыкметныя пограбы і туды нешта хавалі. Жанчынам гаспадыня таксама давала занятак. Мы ўсе былі гэтым задаволены.

Гарматнія выстралы штораз бліжэй і галасней парушалі сельскую цішыню. Асабліва ноччу ўсе дарослыя доўга не клаліся спаць, наслухоўвалі, раіліся што рабіць, калі пачнуць страляць па хутары. Мінула некалькі дзён ад нашага прыезду, ажно якісьці мужчына з вёскі прыехаў на веласіпедзе і, адклікаўшы гаспадара, нешта шаптаў яму ў вуха. Гаспадар даведаўся, што ў суседніх вёсках і па хутарах нямецкія марадзёры ловяць дзяўчат, страляюць парсюкоў, застаўляюць тут жа смаліць іх ці парыць, патрабуюць самагонкі, а нажэршыся і напіўшыся, страляюць па хатах і клунях.

Гаспадары прыказалі дзяўчатам — Наталлі, мне і сваёй дачцэ Мані, узяць вопратку, ваду і ісці ў камору. Чаму ў камору, ведала толькі Маня. Там пад падлогай было сакрэтнае сховішча, дзе гаспадары хавалі ад немцаў сала і збожжа, а за засекам са збожжам быў закутак, дзе рохкаў вяпрук. Было там амаль зусім цёмна, смурод. Ветрыўся гэты тайнік дзвюма трубамі, праз якія даходзіла крыху святла. Вытрымалі мы там усяго да вечара. Страляніна ўзмацнялася. Пачалі гарэць суседнія хутары. Калі адыходзілі апошнія нямецкія часці ў напрамку Заблудава, падпалілі Тапаляны. Жыхары разам з дабыткам хаваліся ў лесе, але, калі гарэла вёска, усе збегліся гасіць. На шчасце не ўся згарэла. У той дзень, калі перакачваўся фронт, на нашым хутары было больш дваццаці асоб. Каманду над усім узяў дзядзька Іван, сваяк гаспадароў, малады яшчэ мужчына. Загадаў ён усім выйсці з хаты, разысціся па полі і сядзець ці ляжаць у някошаным збожжы.

— І барані Бог разам. Калі ўпадзе снарад, — тлумачыў, — каб як найменш нас загінула, адзін ад аднаго метраў дзесяць лягайце.

— Слухайце яго, ён служыў у войску, — казаў Пятрук.

Мы ў той найстрашнейшы дзень праляжалі ў пшаніцы і жыце каля васьмі гадзін. Толькі маці з малодшымі дзецьмі былі разам. Наша мама туліла сваіх двое малодшых, жонка Івана таксама двое і пастушка сваю дзяўчынку.

Над хутарам свісталі кулі, час ад часу праляталі самалёты, а за хутарам з кароткімі перапынкамі тарахцеў кулямёт. Нават дзядзька Іван не ведаў хто гэта страляў. Быццам бы агонь накіраваны на ўсход, але чаму так блізка хутара рассеўся? Пасля высветлілася, што гэта нямецкі салдат страляў з кулямёта да апошняга патрона. Знайшлі яго савецкія сапёры мёртвага.

На хутары тады не было сына гаспадароў. Ён дзень правёў у лесе з каровамі і канём. У хляве жаласна мычала ўсяго адна карова. Каля шостай гадзіны пасля абеду стральба заціхла, узрывы чутны былі ўжо дзесь пад Заблудавам. Мы пачалі пераклікацца.

— Уставайце, хто жывы, — кажа дзядзька Іван, — у вёсцы ўжо дагасае пажар, відаць, там ужо рускія.

Выйшлі мы са сховішча і сабраліся за хатай. Гаспадар палез на гарышча пабачыць, што дзеецца ў наваколлі. Злез хутка і ў вялікім сполаху кажа: „Хутка ўсе ў хату, ідуць з настаўленымі штыкамі нейкія жаўнеры, павярнулі з дарогі на хутар, мо яшчэ немцы, выстраляюць усіх! Бяда!” Сполах быў так вялікі, што ўсе ўміг уціснуліся ў хату і ў голас паўтаралі: „Госпадзе, спасі, не дай страшнай смерці, Божа міласэрны...”

Гаспадар стаяў пры самых дзвярах. Пачуліся выстралы, раздаўся стук у дзверы і прагучаў загад: „Выходи, кто есть!” Гаспадар адчыніў дзверы і тады мы ўбачылі чырвонаармейцаў з настаўленымі штыкамі і пачулі грознае пытанне: „Немцы здесь есть?!” Першы страх адкаціўся ад сэрца. Пачулі далей: „Выходить всем, кто есть!” Калі мы выйшлі, тады двое салдат увайшлі ў хату. Відаць, так ім было трэба. Выйшаўшы, менш сур’ёзна спыталі ці сёння былі тут немцы. Салдаты збіраліся ўжо адысці, калі гаспадыня вынесла бутэльку самагонкі, кусок сала і хлеб. Камандзір сказаў: „Не надо!” Гаспадары сталі прасіць салдат узяць гэты пачастунак. „Это ненадёжно, — сказаў іхні камандзір. — Ну, и нам надо гнать фрица”. Было іх мабыць сем асоб. Тады гаспадар адкрыў бутэльку і сам пацягнуў з яе глыток. Камандзір узяў бутэльку і перадаў першаму салдату. Ні хлеба, ні сала не ўзялі. Адзін салдат, адыходзячы з двара, сказаў: „Некогда есть, да и помирать голодному, говорят, легче — нас же непременно убьют”. Стала нам усім балюча і сумна ад гэтых слоў. Усе мы разумелі недарэчнасць усіх войнаў.

Падышлі тылы і прывезлі на хутар першых раненых. Двух было непрытомных, а трэці лаяў уголас Гітлера і Сталіна. Ніхто з прысутных салдатаў і афіцэраў не звяртаў на яго ўвагі. Ноччу прыйшла санітарка і забралі іх ад нас. Першую ноч было многа салдат і ваеннай тэхнікі. Ніхто з нашых не клаўся спаць. Упершыню мы пабачылі афіцэраў-жанчын. Выглядалі на добра адкормленых, з размаляванымі вуснамі, напудраныя. Нас гэта здзівіла. Нават на такой страшнай вайне не ўсім пароўну дастаецца. Калатнеча такая трывала яшчэ некалькі дзён. Ноччу відаць было зарыва пажараў дзесьці пад Беластокам. На полі нашага гаспадара адну ноч стаяла некалькі кацюш. Мы хадзілі глядзець гэтае цуда баявой тэхнікі, якое так моцна палохала немцаў.

Паволі фронт адкачваўся на захад. Прайшлі сапёры, раззброілі міны. Тады жыхары хутара сталі задумвацца, як гэта яны ўсе асталіся жывымі? Мужчыны вырашылі, што ўратаваў нас вялізны стог саломы, які захіляў усходнюю частку двара. Стог той быў злежалы, таму што гаспадар ужо гадоў пяць складаў на тое месца лішнюю у гаспадарцы салому. Кулі пападалі ў тую салому і нават зверху стог быў растрэсены, а мы ўсе былі цэлыя і жывыя. Гаспадыня казала інакш: „Тут, сярод нас ёсць хтосьці дастойны, або гэтае месца ахоўваецца вышэйшымі сіламі”. Многія згадзіліся з ёю.

У сялянскім жыцці ёсць свае неадкладныя справы. Трэба было брацца за жніжо. Усе, каго прыгарнулі на хутары, разумелі, што трэба дапамагчы гаспадарам, каб хоць крыху адплаціць ім за гасціну і добрае сэрца. Многа збожжа было стаптана і змята ваеннай тэхнікай. Дзе касілі, дзе жалі сярпамі. На хутар пачалі прыходзіць людзі, якія вярталіся дадому з Прусіі. Гаспадары чакалі старэйшага сына, які быў у Германіі на прымусовых работах. Аднойчы ўпрасіліся на начлег дзяўчаты з-пад Нараўкі. Вярталіся з Прусіі. Мама далучылася да іх і разам з імі пайшла ў Белавеж даведацца ці асталася наша вёска, ці стаіць хата, словам, ці ёсць куды вяртацца. Пайшлі на Юшкаў Груд, Ляўкова, Нараўку. За два дні мама дайшла ў Белавеж. Хата наша стаяла пустая, крыху паднішчаная — жылі ў ёй кватаранты. У агародзе расла бульба і гародніна, пасаджаныя нямецкім паліцыянтам, які з сям’ёй уцёк на захад. Значыць, гэта нашае цяпер.

Прайшло некалькі дзён пакуль мама намовіла сваяка, мужа мае дваюраднае сястры, Валодзю Шышука, каб згадзіўся паехаць за намі ў Тапаляны. Была гэта рызыкоўная паслуга, бо можна было патраціць каня і воз, а то і самому не вярнуцца. На шчасце ўсенька адбылося без прыкрасцей. Едучы назад начавалі мы ў Нараўцы. Па дарозе сустракалі многа людзей пешых і з вазамі. Усе кудысьці спяшаліся, вярталіся ў свае родныя старонкі.