У ваенным Беластоку

Алена АНІШЭЎСКАЯ

Мы, прымусовыя беларускія рабочыя, у беластоцкім гета неяк прыстасаваліся да незвычайных для нас умоў працы. Пазнаёміліся са сваімі „настаўнікамі”, прывучыліся працаваць на ткацкіх станках ці ў прадзільні. За намі былі ўжо каталіцкія і праваслаўныя Каляды 1942 года. Сустрэлі Новы 1943 год.

Недзе ад паловы студзеня адчуваўся неспакой сярод яўрэйскіх рабочых. Майстар цэха паставіў мяне ля ткацкага станка, пры якім працаваў старэнькі яўрэй. Побач ткачыхай працавала дзяўчына Фаня. Аднойчы па тэхнічнай прычыне затрымаліся станкі ва ўсім цэху. Мы цешыліся, што будзе нейкі час ціха, без ломату і можна будзе адпачыць. Фаня падышла да зачыненага акна і працерла шыбіну. У цэх заглянула бледнае зімовае сонца. Фаня заўсёды была сумная, малагаварлівая. Мне хацелася сказаць ёй нешта прыемнае, каб яе хоць крыху развесяліць. Падышла я да яе і кажу:

— Глянь, Фаня, якое ўжо сонца. Будзем чакаць вясну, будзе лепш, цяпло, зелена, адчынім запыленае акно.

— Лепш? Каму?

— Усім пакрысе, — кажу.

— Можа вам, нам — не дадуць жыць...

Я не ведала што ёй адказаць і спытала:

— Ці гэта ўжо вядома, ці ты так сама думаеш?

— Ужо Юдэнрат збірае кантрыбуцыю. Некаторыя можа выкупяцца, — адказала.

Пра гэтую размову я сказала сваёй маме. Яна спытала старэйшага, знаёмага ёй яўрэйскага майстра і той пацвердзіў: „Нешта будзе, бо ўжо паліквідавалі ўсе меншыя зборышчы яўрэяў на Беласточчыне і напэўна возьмуцца за беластоцкае”. Хадзілі па гета чуткі, што будуць вывозіць непрацаздольных. Майстар сказаў маме:

— У мяне жонка і двое дзяцей. Калі іх будуць вывозіць, я паеду з імі ахвотна.

Канчаўся студзень. Польскі майстар цэха часта падыходзіў да нашага станка і глядзеў ці навучылася я ўжо абслугоўваць кросны. Фаня падміргнула: „Вучыся, хутка ўжо сама будзеш вымушана ўсё рабіць”. Мне стала сумна, паколькі я ведала, аб чым яна думала. Ткач, пры якім я мела вучыцца, стары чалавек, амаль не гаварыў са мною. Адказваў, нават ахвотна, але толькі на пытанні.

Зіма была марозная і снежная. Пачаўся люты. Аднойчы па фабрыцы разышлася вестка, што ад наступнага дня не прыходзім на фабрыку. Фаня амаль увесь дзень прастаяла пры акне, быццам дзесьці глядзела, але яе вочы былі мутныя і надта сумныя. Я прабавала нешта гаварыць, пытаць, чаму заўтра не прыходзім на работу.

— Усе ведаюць, з гета будуць вывозіць, — адказала.

— Але куды?

— Кажуць у Люблін або зразу ў Трэблінку.

Пад вечар пра вывазку аж шумела ва ўсіх цэхах. Людзі трэсліся бы ў ліхаманцы. Фаня ўзяла з падваконніка куртку, затрымала свае кросны, глянула на мяне і прамовіла: „Сёння не мусіш старацца, немец не прыйдзе, у іх важнейшыя справы на галаве”. І адышла — у вечнасць... Больш я яе не бачыла.

І так 5 лютага 1943 года г.зв. арыйскія рабочыя не з’явіліся на сваіх месцах працы ў беластоцкім гета. А там пачалося пекла.

Немцы назвалі пагром „першай акцыяй”. Загінула тады больш за дзесяць тысяч людзей. На месцы было забітых 2 000 яўрэяў, а 10 тысяч вывезлі ў Люблін і, галоўным чынам, у Трэблінку. Акцыя трывала ад 5 да 12 лютага. Не было тады ні тэлефонаў, ні радыё, але весткі пра трагічныя падзеі ў гета разыходзіліся па горадзе маланкава. Нехта паведаміў нам, што ўсё скончылася і трэба ісці на працу.

У палове лютага перад сёмай гадзінай раніцы з’явіліся мы пад фабрычнай брамай. Набліжаючыся да калючай агароджы ад колішняй вуліцы Артылерыйскай, заўважылі мы, што за ёю ляжыць доўгая і шырокая каляровая сцірта, быццам нейкая вопратка, скінутая на кучу. Хтосьці патлумачыў, што, відаць, гэта рэчы з апусцелых яўрэйскіх кватэр. Але няўпэўненасць трывала коратка. Пакуль сталі нас упускаць за браму, ужо мы ведалі — гэта былі трупы памардаваных!

Першага дня не было ніякай працы. Яўрэйскіх рабочых не было. Майстар загадаў пачысціць станкі. Назаўтра мелі вярнуцца некаторыя ткачы. Праз некалькі дзён вярнулася іх менш чым палавіна. Некаторыя з яўрэяў напаміналі васковыя фігуры — жоўтыя, з блудным зрокам людзі маўчалі і не глядзелі ў наш бок. Мы іх разумелі. Іншыя лаялі немцаў, расказвалі, што дзеялася. Казалі, што яны не здадуцца без бою. Я тады ўпершыню пачула пра іхняга важака Тэненбаўма, у размовах часта паўтаралася прозвішча Бараш. Не вярнулася пасля ўспомненай „акцыі” больш чым палавіна ткачоў. Не вярнуліся і мой ткач, і Фаня, і дзве надзвычай прыгожыя яўрэйскія дзяўчыны, якія выплачвалі нам зарплату. Сталася так, як прадказала Фаня: дачакалася я вясны без яе.

Перажыванні ў беластоцкім гета пакінулі пякучы след у маёй псіхіцы на ўсё жыццё. Нават цяпер, калі пішу аб гэтым, амаль пасля кожнага сказа раблю перапынак, заплюшчваю вочы, заглядаю дзесьці ў сваё нутро і тады адкрываюцца ў мазгах клеткі памяці. Бачу, здаецца, усё так, як гэта тады бачыла, хаця з тае пары прайшло ўжо больш паўстагоддзя.

Пасля пагрому немцы зрабілі ў фабрыцы нейкую перагрупоўку. Відаць, майстры цэхаў падбіралі сабе адпаведных рабочых. Многія з нашых людзей былі накіраваны на іншую працу. Пад дваццаць асоб, у тым ліку і мяне, перавялі ў тэкстыльную фабрыку па вул. Варшаўскай 3 „а”. Там працавала я ў прадзільным цэху.

У жніўні 1943 года пачалася другая „акцыя” — канчатковая ліквідацыя беластоцкіх яўрэяў. Некалькі тыдняў гарэлі вуліцы беластоцкага гета, грымелі выстралы, узрываліся бомбы. У гэтым пекле загінула каля 30 тысяч жыхароў Беластока, продкі якіх жылі тут дзесяткі а мо і сотні гадоў. Загінулі яны толькі таму, што былі іншай, чамусьці ненавіднай фашыстам, нацыі.

Намаганні з боку арыйскіх барацьбітоў дапамагчы яўрэйскім паўстанцам не мелі большага значэння — хіба што маральную падтрымку. У нашай фабрыцы па вуліцы Варшаўскай адбыўся таксама спектакль фашыстоўскага тэрору. У жніўні, сярод дня, майстры з немцамі затрымалі станкі, прайшлі па цэхах і загадалі ўсім выйсці на панадворак. Мы не ведалі, што дзеецца. Ужо на лесвіцы майстар сказаў мне і дзвюм дзяўчынам: „Вы не ідзіце, гэта не для вас”. Мы асталіся і, на шчасце, не бачылі трагедыі, калі каралі злоўленых партызан. „Чаму тут? — здзіўляліся рабочыя. — Якія тут партызаны?” За хвіліну ўсё стала ясным.

Экзекуцыя адбылася ў нямецкім парадку: жандары вывелі з фабрычнага склада трох рабочых у наручніках. Немец штосьці адчытаў з паперкі. Большасць сабраных гледачоў зразумела толькі адно слова — „бандітэн”. Падышло некалькі немцаў, закінулі ім петлі на шыі, загадалі стаць на скрынкі — такое падвышэнне пад шыбеніцай — выбілі нагамі тыя скрынкі і ўжо было па ўсім відовішчы. Адзін з павешаных паходзіў з Белавежы. Здаецца, называўся Краеўскі. Да вайны працаваў школьным сторажам.

Неўзабаве пасля гэтага трагічнага здарэння мая праца ў фабрыцы закончылася. Я захварэла туберкулёзам. Лячыў мяне цудоўны чалавек — уважлівы, сардэчны доктар Ганкевіч. Імя яго я ўжо забыла. Быў ён праваслаўны і не раз мы бачыліся ў царкве.

Ужо ў Варшаве сустрэлася я і пазнаёмілася з ягонай дачкою. Доктар ужо не жыў. Знаёмства наша трывала амаль два гады (ад 1956 да 1958 года). Пасля Люба недзе выехала і я больш пра яе не чула. Перажывала яна нейкія свае асабістыя драмы. Яе знікненне асталося для мяне загадкай. Дзіўна, але так было.