У ваенным Беластоку

Алена АНІШЭЎСКАЯ

Пасля пасялення атрымалі мы выклік у арбайтсамт па вул. Варшаўскай. Сабралася там шмат прывезеных разам з намі людзей. Многія з іх былі бедна апрануты, часта ў саматканай вопратцы, некаторыя ў лапцях. Паходзілі яны з далёкіх вёсак, дзе панавала вялікая бяда — вядома „Польшча-Б”. Беластачане ўсіх нас называлі „лапцюхамі”. Было крыху людзей з мястэчак — Белавежы, Шарашова і іншых — і яны крыху адрозніваліся ад сялян купнай вопраткай і чаравікамі.

Уваходзілі мы па чарзе ў пакой, дзе сядзеў немец у мундзіры і, хіба, фольксдойчка, бо нядрэнна гаварыла па-польску. Яны накіроўвалі нас на працу. Многія мужчыны пайшлі працаваць на чыгунку — рамонтнікамі ў дэпо, чорнарабочымі на станцыях, грузчыкамі вагонаў. Там працавалі мае дзядзькі. Найбольш, аднак, накіроўвалі на працу ў тэкстыльныя фабрыкі, якія ў большасці знаходзіліся на тэрыторыі беластоцкага гета.

У назначаны дзень, яшчэ задоўга да світання, на 7 гадзіну раніцы трэба было быць пад брамай Werk № 2 па вул. Юравецкай. Сабраліся пры ёй усе накіраваныя. Мы арыентаваліся, што будзем працаваць у гета за калючым дротам з яўрэйскімі ткачамі. Пачаліся сумненні: ці не зачыняць тут нас, ці выпусцяць? Пры браме круціліся немцы з сабакамі, перакладчыкі, якія тлумачылі нам указанні немцаў. Пазабіралі ад нас паперы з арбайтсамта, выклікалі па прозвішчы і накіроўвалі да майстроў у розныя цэхі. Мы з мамай папалі ў ткальню.

Старшымі цэхаў былі палякі. Але пры ткацкіх станках стаялі амаль выключна яўрэі. Ткачамі былі пераважна мужчыны і наш майстар, паляк, беластачанін, меў з намі клопат.

— Холера, по цо мі тэ бабы і тэ тшы дзеўчыны, мне тшэба ткачаў!

Урэшце завёў нас у свой цэх, а мы ўсе — больш за дзесяць асоб — анямелі! У цэху быў такі лоскат жалезных станкоў, столькі горкага пылу, што мы ўсе ад жаху збіліся ў кучу каля шырокіх дзвярэй. Старшы цэха штосьці да нас гаварыў, але мы яго не чулі. Вывеў ён тады нас на лесвіцу, дзе было крыху цішэй і пачаў раздзяляць працу. Хто да станкоў быў прыдзелены, каб вучыцца ткацтву, хто да прыбірання цэха ці нейкіх іншых работ, а нас — тры маладыя дзяўчыны пакуль што накіравалі замятаць і збіраць адпады каля станкоў. Першыя дні былі для нас страшэннымі. А чацвёртай гадзіне фабрычны гудок абвяшчаў файрант — канец работы. У нашых галовах яшчэ доўга гуло і дзілінкацела, пакуль усё супакоілася і з’явілася задаволенасць, што выйшлі з гэтага пекла дадому. Да ўсяго, аднак, чалавек прывыкае. Праз тыдзень мы ўжо крыху абжыліся. Яшчэ раз атрымалі з Беларускага камітэта трохі дроў і торфу, а ў канцы тыдня дасталі ў фабрыцы некалькі марак.

Пазнаёміліся мы са сваімі апекунамі, ткачамі з гета. Тыя пачалі нас прасіць, каб прыносіць ім харчы: сала, крупу, хлеб, цыбулю. Былі адважныя сярод нашых людзей, якія хутка пачалі займацца гэтай справай. Яўрэйскія рабочыя ў абмен прыносілі вопратку і рэчы дамашняга ўжытку. Польскі майстар крычаў, папярэджваў, што немцы „rozprawia sie z wami”, што яшчэ і ён будзе за гэта адказваць. Аднак быў ён някепскім чалавекам і прыплюшчваў вока на гэтую справу.

Аднойчы мая мама вырашыла, што і мы можам памяняць харчы на патрэбныя нам рэчы. Вось каб нейкія чаравікі, а мо і каструлю ці пару талерак. Пачынаем жа неяк абжывацца на гэтым гарышчы і ўсяго трэба. Купілі крыху сала, крупу, узялі кавалак хлеба, што дасталі на карткі. Сала мама завярнула ў льняную хусцінку і ўлажыла ў рукаў кажуха. Крупу і хлеб я мела перанесці ў торбачцы, з якою штодня хадзіла на працу. Насілі мы ў ёй па скібачцы хлеба і бутэльцы нейкага пітва — каву або заварку з зёлак, часам скварку. У той дзень якраз немцы зрабілі вобыск. Калі мы падышлі пад браму, стаяла там больш жандараў чымсьці звычайна. Некаторыя прабавалі вярнуцца, але не ўсім гэта ўдалося. Немцы перакрылі дарогу. Мы ў жаху пачалі адыходзіць убок, каб выкінуць хаця сала. Але немцы нагайкамі загналі нас за фабрычную браму, акружылі і па некалькі асоб упіхалі ў будку стоража і там перашукоўвалі торбы і кішэні. У каго знайшлі харчы, забіралі іх і білі нагайкамі або прыкладамі пісталетаў. Пару асоб выйшла з разбітымі насамі. У натоўпе пачуліся словы малітвы па-польску і па-нашаму. „Госпадзе, спасі нас і не пакідай у няшчасці”, — малілася мама. Бачу, ужо пхаюць маму, я спяшаю за ёю. Жандар крычыць, а я плачу і па-нямецку кажу: „Дас іст майнэ мутэр”. Піхнуў ён мяне і чую, як крычыць на маму: „Дзе твая торба, што нясеш?” Мама расшпіліла кажух і кажа: „Нічога, глядзіце” (а сала ў рукаве!). „Дзе тваё снеданне?” — пытае жандар, а другі піхнуў маму так, што яна ўдарылася аб сцяну. Я ў плач і кажу: „То наша снеданне на дваіх”. Торба мая была невялікая, а ў ёй — кавалак хлеба, мяшочак з крупою і бутэлька з каваю. Я расхіліла торбу і паказваю здалёк, ажно чую: „Вэк!” І мы адтуль выйшлі. А ногі быццам з ваты. Не маглі дайсці ў свой цэх. Ажно падышоў да нас майстар і кажа: „На цо чэкаце?! Марш да цэху! Маце шчэнсце, жэ ніц не зналезлі” (ён не ведаў, што ў нас было нешта лішняе). І так скончылася наша жаданне абменьвацца таварамі. Пасля ўжо ў канцы снежня, незадоўга да першага пагрому беластоцкага гета, я пазнаёмілася з яўрэйскай дзяўчынай Фаняй і тады пакрысе нешта ёй прыносіла.

Аблавы немцы рабілі многа разоў, але нехта інфармаваў, калі трэба спадзявацца вобыску. Тады людзі не неслі лішняга. Але абменны гандаль адбываўся ўвесь час.