Увесь свет Мацея Канапацкага

Лена ГЛАГОЎСКАЯ

— так запамятаўся Мацей Канапацкі з працы ў „Ніве” яе галоўнаму рэдактару Георгію Валкавыцкаму. Дарэчы, пачынаў працу як магістр рускай філалогіі Варшаўскага універсітэта. Працуючы ў Польскім прэсавым агенцтве ў Варшаве, пісаў магістэрскую працу ў прафесар Антаніны Абрэмбскай-Яблонскай і Мар’яна Якубца на тэму „Janka Kupala jako tlumacz poezji Adama Mickiewicza, Wladyslawa Syrokomli i Marii Konopnickiej”.

На беларускім панадворку пачынала рабіцца інтэлігентна: у 1956 г. пачала выходзіць у Беластоку „Ніва”, адкрылася беларусістыка ў Варшаўскім універсітэце, а Беларускае грамадска-культурнае таварыства пачало гуртаваць дзейных беларусаў. „Шкада, што бацька не дажыў, — успамінае часта Мацей. — Можа я і сам больш тады даведаўся б пра беларускі рух, які быў такі блізкі майму бацьку”. Сапраўды, зацікаўленне беларушчынай прыйшло пасля смерці бацькі, Гасана.

Так склалася, што толькі пасля смерці Сталіна, можна было пачаць адкрыта гаварыць пра беларусаў у Польшчы. Першыя зрухі пачаліся на універсітэце. Сярод студэнтаў Варшаўскай русістыкі завязаўся гурток аматараў беларускага слова. Беларускую літаратуру выкладала, прыехаўшая аж з Казані, праф. А. С. Фідроўская. Мацей па сёння ганарыцца, што ўпершыню ў гісторыі Варшаўскай русістыкі (беларусістыкі) пісаў магістэрскую працу на беларускую тэму. У Варшаву даходзіла „Ніва” і весткі пра БГКТ. І так Мацей стаў адным з арганізатараў Варшаўскага аддзела БГКТ. Адшукаў, між іншым, Юры Туронка і прыцягнуў яго ў беларускую дзейнасць.

„Ніва” настолькі зацікавіла Мацея, што запрапанаваў рэдактару свае карэспандэнцыі. У 20 нумары „Нівы (15.07.1956 г.) на першай старонцы Мацей дэбютаваў артыкулам „Янка Купала — вялікі прыяцель польскай літаратуры”. З радасці ад першай публікацыі купіў у Саколцы 30 асобнікаў „Нівы” і разаслаў знаёмым. Сёння таксама з хваляваннем успамінае тыя шчаслівыя хвіліны. У першым годзе існавання „Нівы” Мацей апублікаваў яшчэ артыкулы пра беларускі фальклор у баладах Адама Міцкевіча (н-р 32) і пра „Нашу Ніву” (н-р 37). Шмат хто ўпершыню даведаўся пра беларускую газету, якая выдавалася ў 1906-1915 гадах. Мацей пачынаў уводзіць у беластоцкі беларускі „запаведнік” агульнае супольнае для ўсёй нацыі, аб чым нават не сніў беларускі селянін на Беласточчыне. Хутка аказалася, што не надта даўняя гісторыя мае сваіх нашчадкаў і ў сучаснасці. „Паспрыяла новым адкрыццям прапанова Галоўнага, каб працаваць у «Ніве»”, — прызнаецца Мацей. Ад архіваў да жывых людзей — нашчадкаў Францішка Багушэвіча, Вінцэнта Дунін-Марцінкевіча, Каруся Каганца, сваякоў Янкі Купалы пратоптваў сцяжынкі Мацей, даносячы беларускім словам на старонках „Нівы” да чытача пра знойдзеныя лісты Янкі Лучыны, мемуары Альберта Паўловіча, Бруна Каратынскага, пра „Літоўскую рапсодыю” Мечыслава Карловіча...

Гартаючы сёння „Ніву” з публікацыямі Мацея Канапацкага (часам пад псеўданімам Саевіч) з 1956-1964 гадоў, кожны можа пераканацца ў іх звышчасавай вартасці. Гэта не звычайная публіцыстыка, толькі з навуковым ухілам. „Калісьці я даведаўся, што мае артыкулы даюць чытаць студэнтам у Мінску”, — згадвае Мацей. „Ніва” даходзіла ў Беларусь і менавіта артыкулы М. Канапацкага выклікалі вялікае зацікаўленне. На іх спасылаліся ў сваіх публікацыях Адам Мальдзіс і Сцяпан Александровіч. Не ўсім было даспадобы Мацеева следапыцтва. Беларускія савецкія вучоныя Абэцэдарскі і Сідарэнка ставіліся непрыхільна — добра ведалі, кім быў Мецееў бацька — Гасан. „Шчыра кажучы, галоўны рэдактар Георгій Валкавыцкі меў шмат клопатаў з-за гэтага, бараніў мяне, бо былі нават націскі, каб мяне звольніць з „Нівы”, — успамінаў Мацей на старонках „Нівы” ў 1994 годзе (н-р 39). Пашана да рэдактара Валкавыцкага ў Мацея асталася назаўсёды, так як і карэспандэнцыя з ім, якая трывае па сённяшні дзень.

Адкрыты на кантакты з людзьмі Мацей падчас працы ў „Ніве” сустрэўся з унучкамі Францішка Багушэвіча ў Гіжыцку і ў Ольштыне, са шваграм Янкі Купалы Вінцэнтам Станкевічам, які жыў у Любліне. Мацей шукаў таксама людзей, якія цікавіліся беларускімі справамі і так героямі яго артыкулаў сталі між іншым прафесар кракаўскай славістыкі Тадэуш Грабоўскі, даследчык творчасці Элізы Ажэшкі Эдмунд Янкоўскі, манюшказнаўца Вітальд Рудзінскі, літаратары: Яўгеній Кабатц, Эмілія Кунавіч, Тытус Карповіч, Збігнеў Жакевіч, прафесар Мсціслаў Аляхновіч, літаратуразнавец Багдан Жыранік.

І водгукі на артыкулы Мацея прыходзілі таксама з Беларусі: „Я лічу (і не толькі я, а і многія літаратуразнаўцы Савецкай Беларусі), што „Ніва” робіць вельмі важную і каштоўную справу, змяшчаючы цікавыя артыкулы М. Канапацкага, багатыя фактычным матэрыялам. Даследаванне беларуска-польскіх творчых сувязей — справа надзвычай актуальная і патрэбная, бо ў гэтай галіне зроблена недаравальна мала”, — пісаў у 1962 годзе Сцяпан Александровіч з Мінска. Антон Васілеўскі з Глівіцаў адгукнуўся таксама на публікацыі Мацея: „Прывітанне пану Канапацкаму. Добра пісаў аб Багушэвічу. Публікацыя парушыла мяне, аж заплакаў. Добра піша! Пашана!” (з кнігі Г. Валкавыцкага „Віры”, Беласток 1991).

Чытаючы публікацыі Мацея на старонках „Нівы”, уражвае іх узровень. Тым больш, што я пазнала Мацея як сына Гасана Канапацкага — пасля ўжо знаёмілася з ягонымі артыкуламі. Знаёмства, як не дзіва, прыйшло ў канцы 80-х гадоў у беларускім клубе ў Гданьску. Аня Іванюк знаёміла мяне з беларускім дзеячам і журналістам, а я пытала пра бацьку — тады мяне больш цікавіў Гасан Канапацкі — татарскі камандзір беларускага войска. Пры чарговых сустрэчах, прысвечаных бацьку, Мацей расказваў ахвотна і пра сябе; пра рэдагаванне беларускіх праграм у Беластоцкім радыё ў 1958-1959 гадах, пра журналісцкую працу ў „Ніве”. Дарэчы, заўсёды на прыгожай „гімназічнай” віленскай беларускай мове, нягледзячы ці гэта быў універсітэт, ці гарадская вуліца.

Дзякуючы маім зацікаўленням Гасанам Канапацкім, Мацей у беларускім клубе ў пачатку 90-х гадоў расказваў пра свайго бацьку, паказваючы сямейныя памяткі. Адбылося гэта з нагоды ўгодкаў Беларускай Народнай Рэспублікі. 25 Сакавіка для гданьскай беларускай эліты мае асобнае вымярэнне — Мацей разам з сястрой Тамарай рыхтуюць заўсёды ў сваім доме ўрачыстую вячэру з баршчом і пельменямі (koldunami litewskimi). У верасні 1997 года ў сваёй сопацкай кватэры Мацей падрыхтаваў беларускую выставу для ўдзельнікаў летняй школы беларусістыкі. У пакой звалілася больш за 20 асоб: студэнтаў з Гродна, Вільні, Беластока і Варшавы. Мацей расказваў, а пасля разам з усімі быў на вогнішчы пад сопацкім лесам. Спадарыня Тамара часта ўспамінае Віктара Шалкевіча — „pana, co tak ladnie spiewal” і меў канцэрт у Мацеевай кватэры. У Мецеевым хатнім архіве шмат цікавых экспанатаў. Захоўваюцца лісты, між іншым, ад Мар’яна Пецюкевіча з Торуні, Янкі Шутовіча з Вільні, Сцяпана Александровіча з Мінска, выдатных беларусаў, якіх ужо няма сярод нас. На сценах вісяць сямейныя партрэты, памяткі і здымкі, якія нагадваюць пра дзяцінства і маладосць Мацея.

Беларускасць настолькі ўелася ў Мацееву натуру, што самым дарагім яму прывітаннем з’яўляецца „Жыве Беларусь!”