Увесь свет Мацея Канапацкага

Лена ГЛАГОЎСКАЯ

Падчас нямецкай акупацыі ў Вільні былі толькі літоўскія і беларускія школы. Бацька Мацея вырашыў паслаць сына ў беларускую гімназію. І так два гады быў ён яе вучнем. Сёння Мацей успамінае яе з сентыментам — сяброў і настаўнікаў. Асабліва цёпла, з удзячнасцю гаворыць пра дырэктара Францішка Грышкевіча, адначасова настаўніка стылістыкі беларускай мовы і літаратуры. „Мы там вялі словаўтваральную працу — прыдумвалі новыя беларускія словы, якіх не хапала. Памятаю з якім захапленнем прыдумвалі як па-беларуску назваць гумовыя боты: «макрастопы», «гумавікі», «мокрахраны»... Нашаму словаўтварэнню не было канца. Бацька тады таксама кінуўся ў грамадскую дзейнасць — быў старшынёй бацькоўскага камітэта. Таму заўсёды першы ведаў пра мае школьныя грахі. У класе было пад 50 вучняў. А ў ВБГ былі ў той час не толькі беларусы. Вучыліся там і палякі, і татары, і караімы”. ВБГ выратавала шмат моладзі ад вывазкі на прымусовую працу ў Нямеччыну, таму так многа было ахвотных у ёй вучыцца. Многія супрацоўнічалі з савецкай партызанкай або з Арміяй Краёвай. Радзюк, Карнюк... Мацей пералічвае з памяці прозвішчы сваіх настаўнікаў і згадвае іх адданасць беларускай справе і моладзі. „А зубы мне лячыў доктар Грабінскі, найбагатшы беларус у Вільні — зрэшты, усе немцы прыходзілі да яго з зубнымі праблемамі”, — прыпамінае.

З уваходам у Вільню саветаў летам 1944 г. пачалася новая рэчаіснасць. Мацей з бацькам пачалі працаваць у электрастанцыі, Мацей правяраў лічыльнікі, а бацька працаваў у бухгалтэрыі. Аднойчы бацьку забралі ў Мінск і штодня дапытвалі пра Грабінскага. Выходзячы з хаты, Гасан падхапіў пісульку з 1918 г., пацвярджаючую перадачу царскіх грошай і дакументаў 69 Артылерыйскай брыгады (быў яе камандзірам) маладой тады савецкай уладзе. На Лукішках 9 месяцаў сядзела Тамара за дапамогу АК у час вайны. Калі абое вярнуліся дахаты, вырашылі ехаць у Польшчу, бо аказалася, што апынуліся ўжо ў спіску на вывазку на ўсход.

Рэпатрыянцкая доля

„Вырашылі ехаць. У нашай кватэры пасяліўся палкоўнік Мецяленка з жонкай. У іх не было дзяцей, яны вельмі нас любілі і не хацелі, каб мы выязджалі. Уцякайма — сказалі бацькі. Спакавалі два сундукі. Адзін мамін, пасажны, прывезены з Калугі. Забралі з сабой дываны, ноты класікаў, вопратку, бацькаў мундзір, здымкі. Тэатр „Лютня” купіў ад нас абмундзіраванне царскага вайскоўца. Усё апошняе аставілі Мецяленкам”, — успамінае тыя дні Мацей. Быў гэта чэрвень 1946 г. 107-м рэпатрыянцкім транспартам сям’я Канапацкіх выехала ў Польшчу. Ехалі 11 дзён. Цягнік затрымаўся ў Быдгашчы. Усюды налеплены былі плакаты „3 x tak”. Быдгашч і стала прыстанішчам для ўсёй сям’і. Спярша атрымалі месца ў бараках, потым кватэру ў цэнтры горада, па вуліцы Снядэцкіх. Бацька далей атрымліваў пенсію. Мацей, адмаладзіўшыся на тры гады, паступіў у І Ліцэй, у якім вучыліся таксама Вітальд Тылёх і Ежы Гофман. Мацей быў у адным класе з Артурам Боднарам — пазнейшым эканамістам і палітолагам. Пасля ліцея, у 1948 г. паступіў на юрыдычны факультэт Торуньскага універсітэта. Пасля двух гадоў пакінуў універсітэт, паколькі дакучала хвароба — лушчыкаваты лішай. „Я наогул марыў аб дыпламатыі, шмат чытаў пра яе, але, на жаль, мяне не прынялі ў Варшаўскую палітычную акадэмію; нават хацеў штудзіраваць у Савецкім Саюзе, але туды мяне таксама не пусцілі. Таму паступіў я на рускую філалогію Ягелонскага універсітэта”, — расказвае пра свае выбары жыццёвай сцежкі Мацей. Цяга да рускай мовы ў Мацея была змалку — бацька чытаў яму ў дзяцінстве рускую літаратуру. Дарэчы, многія рэпатрыянты паступалі на русістыку.

11 мая 1953 г. памёр Гасан Канапацкі. Каб быць бліжэй Быдгашчы, Мацей перайшоў у Варшаўскі універсітэт, які закончыў у 1955 г. Працу пачаў у Польскім прэсавым агенцтве (Польскім агенцтве друку ў той час) па вуліцы Фоксаль у Варшаве.