Увесь свет Мацея Канапацкага

Лена ГЛАГОЎСКАЯ

Дом на Львоўскай 12 і наваколле

Там, менавіта ў Вільні на Сніпішках у 1926 г., у мусульманскай сям’і Алены і Гасана Канапацкіх, прыйшоў на свет кволы хлопчык, якога нядаўна Сакрат Яновіч назваў „inteligenckie chuchro”. Атмасфера міжваеннай Вільні ад нараджэння поўнасцю ахапіла малога Мацея. Насупраць кватэры Канапацкіх жыла яўрэйская сям’я Качэльнікаў з сынам Мунем — першым і самым дарагім сябрам дзіцячых гадоў Мацея. За сцяной жыла караімская сям’я Лапатоў з Трокаў. На гэтым жа паверсе жыў яшчэ каталіцкі святар — ксёндз Добрскі. У доме па вуліцы Львоўскай пахла экуменіяй, якая фармавала суседскія адносіны і дзіцячы розум. Па гэтай жа вуліцы знаходзілася шмат яўрэйскіх крамак: мясная Гаські, з гадзіннікамі Хофцінавай, аптэка Магуна. Канапацкім не жылося багата — Гасан атрымліваў 25 злотых рэнты. Маці не працавала. Таму і дапамагалі ім уласнікі крамаў, даючы тавар у крэдыт. Ну, да 1937 г. наймалі таксама адзін пакой кватарантам, калі Гасан атрымаў працу ў бухгалтэрыі Земскага банка. У сям’і Канапацкіх была яшчэ дачка Тамара, якая нарадзілася ў 1913 г. у Калузе. Калі нарадзіўся Мацей, яна вучылася ўжо ў гімназіі імя Э. Ажэшкі.

Дом на Львоўскай быў уласнасцю Амурата Канапацкага, бацькі Гасана. Маці Мацея нарадзілася 25 мая 1888 г. у Вільні і, пражыўшы 16 дзён, асірацела. Выхоўвала яе бабуля ў сямейным маёнтку Тэадарова пад Коўнам. З пакалення ў пакаленне перадавалася вестка пра нейкага продка, які быў перакладчыкам у Ягайлы ў яго адносінах з ханскімі дзяржаўнымі арганізацыямі. Гасан Канапацкі нарадзіўся 25 лютага 1879 г. на Малататарскай у Мінску ў мусульманскай сям’і калежскага асэсара. Як належала шляхоцкаму сыну, бацькі паслалі яго вучыцца ў Полацкі кадэцкі корпус. Закончыўшы артылерыйскую школу ў Пецярбургу ў 1897 г., з чыну паручніка пачаў вайсковую кар’еру ў царскай арміі, якую закончыў у чыне палкоўніка — камандзіра беларускага войска ў Юзэфа Пілсудскага ў 1920 г. Гэты апошні эпізод і быў пачаткам дзейнасці Гасана ў беларускім руху. Беларус татарскага паходжання — так успамінаў ягоны сябра Францішак Кушаль. Сям’я Канапацкіх выводзілася недзе з-пад Смілавіч на Міншчыне.

Алена і Гасан Канапацкія з сямігадовай Тамарай у 1920 г. перабраліся ў Вільню — там пры Львоўскай 12 быў іх дом. Цяжкае матэрыяльнае становішча прымусіла іх прадаць дом афіцыянту з гасцініцы „Брыстоль” Францішку Кавальскаму, пакінуўшы сабе толькі трохпакаёвую кватэру на трэцім паверсе. Як успамінае Мацей, была гэта вельмі няўдалая здзелка, бо ўсе грошы паглынула інфляцыя. Маці змагла за іх купіць толькі сукенку і парасон. З гэтага поваду бацька труціўся вераналам і адратоўвалі яго ў яўрэйскім шпіталі на Завальнай. Маці наогул займалася гаспадарчымі справамі — мела да гэтага спрыт, бацька быў рамантыкам — усё праседжваў у „Беларускай хатцы”, — згодна ўспамінаюць Мацей і Тамара. „I Maciej jest jak ojciec — nigdy nie ma czasu i pieniedzy. On by beze mnie zginal”, — дадае Тамара, якая па маці пераняла эканамічныя схільнасці. Гасан дзейнічаў у Беларускім грамадзянскім сабранні — найбольш магутнай на той час беларускай арганізацыі ў Вільні, быў яе сакратаром. БГС актыўна ўдзельнічала ў выбарах 1922 г. Калі пачаліся разборкі ў беларускім руху ў 1924 г., БГС распалася. Хто пайшоў у Грамаду, хто ў Хадэцыю. А Гасан стаў намеснікам старшыні Беларускай часовай рады, вакол якой сабраліся такія дзеячы, як Францішак Аляхновіч, Макар Касцевіч (Краўцоў), Арсень Паўлюкевіч. Дзейнічаў у таварыстве „Прасьвета”. Пасля майскага перавароту, з надзеяй на Ю. Пілсудскага, разам з вышэйзгаданымі сябрамі стварыў Беларускі клуб. Яго заўсёднікі наведвалі і дом на Львоўскай. Тамара памятае Станіслава Валэйшу, Усевалада Більдзюкевіча, Аляхновіча. Нягледзячы на розніцу палітычных поглядаў, частымі гасцямі на Львоўскай 12 былі таксама ксёндз Адам Станкевіч і Рыгор Шырма. У сямейным архіве захаваліся запросіны на святкаванні 25 Сакавіка ў Віленскай беларускай гімназіі, у Беларускім нацыянальным камітэце. Так змалку Мацей гадаваўся ў беларускай стыхіі. Беларуская мова не была чужая, хаця бацькі ў хаце размаўлялі па-польску і сам Мацей з 1933 г. вучыўся ў паўшэхнай школе імя Шымана Канарскага, якая знаходзілася насупраць гродскага стараства і недалёка касцёла св. Кацярыны. Бацька хацеў аддаць яго ў кадэцкі корпус у Львоў, але Мацеева хваравітасць на тое не дазволіла. Успамінаючы дарогу ў школу, якая забірала малому 40 мінут хады па Кальварыйскай вуліцы, праз Зялёны мост, Мацей згадвае і сваіх сяброў — евангелікаў Грынэра і Розэнбаўма. Як татарын вучыўся мусульманскай рэлігіі ў імама Ібрагіма Смайкевіча. З бацькамі таксама наведваў драўляную мячэць па вуліцы Магаметанскай, каля Лукішскай турмы. У 1939 г. Мацей закончыў паўшэхную школу і паступіў у гімназію імя Адама Міцкевіча. Якраз, будучы яе вучнем, прыйшлося перажыць самы цяжкі перыяд у Вільні — да прыходу немцаў у 1941 г. „З прыходам літоўцаў гімназія перайменавалася ў 3-ю сярэднюю школу і пачаў я вучыцца літоўскай мове, якую ведаю па сённяшні дзень. Піліпічутэ была маёй настаўніцай”, — успамінае Мацей.