Сага аб Туронках

Ада ЧАЧУГА

На Беларусі ў мяне часта пыталіся, расказвае Юры Туронак, як я дайшоў да беларускай свядомасці. А я ж не даходзіў. Калі ў Дукштах бацька яшчэ насіў мяне на руках, я бачыў на сценах партрэты Сваяка, Францішка Багушэвіча, Янкі Купалы, Якуба Коласа. Наш дом за агароджай гэта была наша крэпасць. Бацькі гаварылі па-беларуску між сабою і з дзецьмі, а таксама патрабавалі, каб так гаварылі і дзеці між сабою. На вуліцы, аднак, усе размаўлялі па-польску, у школе, касцёле, установах панавала афіцыйная польшчына, і гэта імпанавала нам, малым, неразумным. Па-польску мы гутарылі за парогам хаты з сябрамі. У выніку гэтага часамі і мы з Андрэем пачыналі перашэптвацца па-польску. Калісьці пачуў гэта бацька і даў нам адпаведнае павучэнне, падмацаванае ў адносінах да старэйшага сына папругай. Больш такіх эксперыментаў мы не рабілі.

Па-беларуску я ніколі не вучыўся, але літары ведаў яшчэ да школы. За гэтым сачыла маці. Чытаць і пісаць па-беларуску я пад яе наглядам вучыўся з „Першых зярнятак” Паўловіча. Да сёння памятаю першыя вершыкі, якія я развучыў на памяць: „Я шавец маладзец”, „Былі ў бацькі тры сыны”, а таксама песні, якія бацька спяваў, іграючы на гітары: „Камар лазню тапіў”, „Чаму ж мне ня пець”, „Конь бяжыць, зямля дрыжыць”. Памятаю і беларускія песні, якія спявала мая мама, і ўсю тую хатнюю атмасферу, якою дыхалі не толькі дарослыя, але і мы, дзеці. Я думаю, што нават служанку Яню, якая працавала ў нас некалькі гадоў, бацькі „выпісалі” з Браслаўшчыны, каб мы мелі самы непасрэдны кантакт з Беларуссю.

Навокал Дукштаў было найбольш літоўскіх вёсак. У некаторых жылі таксама рускія стараверы. Палову жыхароў Дукштаў складалі яўрэі, а другую палову — літоўцы, палякі, рускія і зусім няшмат беларусаў. Было яшчэ пару татарскіх сем’яў. У мястэчку былі дзве яўрэйскія і адна польская школа. У яе я і пачаў хадзіць восенню 1936 года.

У верасні 1938 года неспадзявана, не дачакаўшыся лекарскай дапамогі, памёр у гарачцы мой бацька. Мне, найстарэйшаму, было тады дзевяць гадоў. Андрэй быў на два гады маладзейшы, а Міхасю споўнілася толькі тры. Маці пачала меркаваць, каб вярнуцца на сваю Беласточчыну. Перашкодзіла вайна і розныя новыя граніцы. Пачалі мяняцца палітычныя рэжымы: пасля развалу Польшчы ў верасні 1939 года прыйшла Чырвоная Армія, у канцы кастрычніка Дукшты далучылі да Літвы, у чэрвені 1940 года зноў прыйшла Чырвоная Армія і стварылася Літоўская ССР, праз год — немцы і ў ліпені 1944 года — Чырвоная Армія. Толькі тады мая маці з трыма сынамі змагла вярнуцца на Беласточчыну. Народная Польшча была для мяне сёмым палітычным рэжымам, у якім давялося жыць у перыяд 1939-1945 гг.

У канцы кастрычніка або ў пачатку лістапада 1939 года, пасля некалькітыднёвага перапынку зноў пачаліся заняткі ў школе, аднак гэта была ўжо не польская, а літоўская школа. І тут я перажыў шок: калі вярнуўся ў свой чацвёрты клас, высветлілася, што тры чвэрці маіх аднакласнікаў „забыліся” польскую мову. Давялося мне вельмі хутка засвоіць літоўскую мову, чаму спрыяла паслядоўная літуанізацыя публічнага жыцця ў мястэчку. Яе я ведаю да сёння.

Можа, нехта не зразумеў бы гэтага, але літоўская школа (спачатку Дукштанская пачатковая, якую я закончыў у 1942 годзе, а пасля літоўская Віленская гімназія нумар 1, у якой я вучыўся тры гады) спрыяла ўмацненню маёй беларускай самасвядомасці. Справа ў тым, што літоўская школа была вельмі нацыяналістычная. Там вучылі любіць свой народ. Для іх гэта была Літва, для мяне — Беларусь.

Калі ўжо мы вярнуліся на Беласточчыну і я, жывучы ў Трыпуцях, вучыўся ў беластоцкім ліцэі, мне аднойчы настаўнік загадаў расказаць пра Грунвальдскую бітву. Гэта я ведаў вельмі добра і адказваў так, як мяне вучылі ў Вільні. Там за гэты адказ я, магчыма, атрымаў бы „выдатна”, а тут, у польскім ліцэі, я зарабіў двойку, а найбольш балючы быў супольны рогат вучняў і настаўніка.

Яшчэ калі я быў у Дукштах, а пасля вучыўся ў Вільні, я бачыў, як кожная ўлада знаходзіла ахвотных яе падтрымаць і прыслужыцца. У выніку стараннасці даносчыкаў людзі адпраўляліся ў Сібір і расстрэльваліся савецкія актывісты. Памятаю арганізаваны нямецкай Айнзацкамандай у пачатку ліпеня 1941 года публічны суд над мясцовымі „камуністамі”, якіх расстралялі. У памяці засталіся страсныя паказанні сведкаў аб іх злачыннай дзейнасці.

Ужо тады я зразумеў значэнне апартунізму. Цяпер, у беластоцкім ліцэі, да дукштанска-віленскіх назіранняў далучыўся яшчэ крытыцызм да гістарычных „ісцін”, фабрыкаваных паклоннікамі палітычнай „праўды” на ўжытак бягучай прапаганды. Гэты крытыцызм застаўся мне на ўсё жыццё.

Слухаю я Туронка ўважліва, стараючыся, па меры магчымасці, зразумець, што дзеецца ў ягонай душы. Бо тое, што ён рабіў, вядомае многім, хаця не ўсім: Юрка не крычаў аб гэтым.

Нарадзіўся ён 26 красавіка 1929 года і, можна смела сказаць, яго дзяцінства было шчаслівае, пакуль не памёр бацька і не пачалася ўся гэта ваенная завіруха, якая прайшла праз Дукшты, месца яго нараджэння, дзе яго бацька Браніслаў Туронак, атрымаў пасля заканчэння Віленскага універсітэта пасаду раённага лекара.

Лёгка ў жыцці не давялося. Паўсірата, пакінуты пасля вайны ў цёткі ў Трыпуцях (маці з малодшымі жыла ў Кентшыне), каб мог вучыцца ў беластоцкім ліцэі, не даядаў і адчуваў сябе самотным на незнаёмай зямлі, без бацькі і маці. Крышку цяплей і менш галодна было ў Ольштыне, дзе ён закончыў апошні клас ліцэя і дзе жыў у інтэрнаце.

Потым ужо было лягчэй. Была стыпендыя, калі Юрка паступіў у Шчэцінскую гандлёвую акадэмію. Там трэба было вучыцца тры гады.

Пасля яе заканчэння ён знайшоў пакойчык у Варшаве і, працуючы ў ЦІЭХу — Цэнтралі па імпарту і экспарту хімікатаў, закончыў чацвёрты курс у СГПіСе і атрымаў дыплом магістра эканамічных навук.

Ад 1950 па 1955 год Юры Туронак працаваў у ЦІЭХу і на Кафедры эканамічнай геаграфіі Вышэйшай школы планавання і статыстыкі ў Варшаве (СГПіС). У пачатку 1956 года ён перайшоў працаваць у Польскую знешнегандлёвую палату, якая праз год пачала выдаваць газету „Rynki Zagraniczne”. Там Ю. Туронак працаваў сорак гадоў, вывучаючы кан’юнктуру рынку хімічных прадуктаў. Апублікаваў шмат спецыялістычных артыкулаў, выдаў кніжку „Польшча на міжнародным хімічным рынку” (1972). Шмат гадоў удзельнічаў, будучы дэлегатам Польшчы, у працы Камітэта хімічнай прамысловасці Еўрапейскай Эканамічнай Камісіі ў Жэневе, а таксама ў арганізацыі польскіх гаспадарчых выставак у розных еўрапейскіх краінах, у тым ліку ў Беларусі.

Хаця ўжо ад 1994 года Юрка Туронак на пенсіі, то працаваў далей — у „Rynkach Zagranicznych” і ў Інстытуце славістыкі Польскай акадэміі навук у якасці дарадчыка. Сапраўдным пенсіянерам, калі не лічыць даследчыцкай працы, стаў толькі ў гэтым годзе.

... У лютым 1956 года, успамінае Юры Туронак, я ўключыў радыё і пачуў, што стварылася Беларускае грамадска-культурнае таварыства. Была гэта істотная падзея, якая вызначыла накірунак маёй грамадскай дзейнасці.