Сага аб Туронках

Ада ЧАЧУГА

Вярнуўшыся з Яраслаўля на Дзісненшчыну, летам і ранняй восенню 1917 года Браніслаў Туронак разгарнуў дзейнасць у галіне стварэння беларускіх школ. Ён згуртаваў некалькі мясцовых інтэлігентаў і з іх дапамогай змог адкрыць пятнаццаць беларускіх пачатковых школ, якія на працягу двух гадоў, аж да прыходу палякаў, працавалі на грамадскіх асновах.

Два гады прапрацаваў Браніслаў вясковым настаўнікам, пакуль вырашыў стаць лекарам і паступіў на медыцынскі факультэт Віленскага універсітэта. У снежні 1921 года пры універсітэце быў створаны Беларускі студэнцкі саюз (БСС). Юркаў бацька вучыўся тады на трэцім курсе і быў адным са стваральнікаў саюза, а пасля членам яго ўправы і рэдактарам студэнцкага часопіса „Наш шлях”, выпуск якога пачаўся ў сакавіку 1922 года.

Ад 10 снежня 1923 года па 23 жніўня 1925 года Браніслаў Туронак быў адказным рэдактарам „Крыніцы”, органа Беларускай хрысціянскай дэмакратыі (хаця ён і не быў дзеячам гэтай партыі).

„Крыніца” прызначалася ў асноўным для беларусаў-католікаў, але ў падзагалоўку падавалася: „Тыднёвая сялянская газета”.

Да працы ў „Крыніцы” прыцягнуў Браніслава Туронка ксёндз Адам Станкевіч. У 1925 годзе канфлікты паміж „Крыніцай” і ўладамі былі ўсё часцейшыя. Разгараліся яны тады на грунце змагання за беларускую мову ў касцельных набажэнствах у Жодзішках.

У 1921 годзе пробашчам парафіі ў Жодзішках быў назначаны ксёндз Вінцук Гадлеўскі. Паколькі яго парафія была ў большасці беларуская, ад верасня 1924 года ён пачаў гаварыць казанні на беларускай мове. Людзі былі захоплены, а касцёл заўсёды быў бітком набіты, успамінае ксёндз А. Станкевіч. Не падабалася гэта толькі дворскім і ўрадавым кругам.

У выніку гэтага біскуп накіраваў у Жодзішкі камісію, якая павінна была даследаваць справу. У склад камісіі ўваходзілі тры ксяндзы-палякі і не была яна аб’ектыўная. У 1925 годзе ксяндза В. Гадлеўскага арыштоўвалі двойчы, у 1926 годзе яго прыгаварылі на два гады турэмнага зняволення.

Падзеі ў Жодзішках апісаў Браніслаў Туронак у артыкуле „Праўда аб Жодзішках” (пад псеўданімам „Тамашні”). Разышлася вестка па ўсёй Беларусі, а нават заграніцай, пісаў Б. Туронак, як наш народ змагаецца пад кулямётам за свае правы. Гэтая вестка будзіць усіх сыноў Беларускага народа да змагання за лепшае жыццё, каб змагаючыся за родную мову, здабыць родную зямлю і волю.

У маі 1925 года паліцыя правяла вобыск на кватэры Б. Туронка. За гэты артыкул быў канфіскаваны цэлы нумар „Крыніцы” (ад 25.05.1925 г.). У жніўні быў арыштаваны рэдактар „Крыніцы” Б. Туронак і пасаджаны ў астрог на Лукішках. На працягу двух тыдняў ні рэдакцыя, ні ніхто з беларусаў не ведалі, дзе знаходзіцца рэдактар.

Пры арышце Б. Туронку заявілі, што ён можа застацца на свабодзе, калі заплаціць 500 зл. залогу, але такіх грошай у яго не было. Пасол кс. А. Станкевіч хацеў дапамагчы арыштаванаму рэдактару і папрасіў суд зменшыць залог. Суд аднак жа не толькі яго не зменшыў, але і павялічыў да тысячы злотых. Усё ж грошы знайшліся дзякуючы добразычлівым людзям, і Браніслаў Туронак да суду застаўся на свабодзе.

Віленскі Акруговы суд разглядаў справу Б. Туронка праз некалькі месяцаў. Абвінавачвалі яго за розныя артыкулы, змешчаныя ў „Крыніцы”. Сведкі-беларусы, такія, як пасол Ф. Ярэміч, дырэктар Р. Астроўскі і іншыя, дамагаліся, каб суд прывёў іх да прысягі на роднай беларускай мове. Калі суд іх просьбу адкінуў, тады сведкі цалкам адмовіліся ад прысягі. Таксама адмовіліся ад прысягі на польскай мове і сведкі — беларускія сяляне.

Суд прысудзіў Браніслава Туронка на турэмнае зняволенне, а „Крыніцу”, якая пратрывала дзевяць гадоў (два у Мінску і Петраградзе, а сем — у Вільні), зачыніў назаўсёды.

У студзені 1928 года Віленскі апеляцыйны суд зацвердзіў ранейшы трохмесячны прысуд, вынесены Акруговым судом, з устрыманнем яго выканання на пяць гадоў. Калі б Туронак працягваў сваю прэсавую дзейнасць, то гэта аўтаматычна прывяло б яго ў турму.

У палітычным плане Браніслаў Туронак быў сакратаром ЦК Беларускага сялянскага саюза, створанага ў процівагу Грамадзе, уплывы якой у сялянскіх масах хутка ўзрасталі. Як і ўсе беларускія партыі, саюз дамагаўся падзелу зямлі без выкупу. Ён стаяў на грунце незалежнай Беларусі, чым прынцыпова розніўся ад Грамады. У адрозненні ад БХД ён менш цікавіўся пытаннямі рэлігіі, высоўваючы на першы план нацыянальныя справы.

Ад 1926 года Браніслаў Туронак быў дзеячам Беларускага інстытута гаспадаркі і культуры, а ў 1927 годзе стаў старшынёй яго ўправы. Кіраваў Віленскім аддзелам БІГіК да свайго выезду з Вільні вясною 1928 года.

У трыццатыя гады Браніслаў Туронак вялікай палітычнай дзейнасці не праяўляў. У 1926-27 гадах ён пазнаёміўся з маладзейшай на дзевяць гадоў Марыяй Рэшэць, сястрой тагачаснага прафесара Віленскай духоўнай семінарыі кс. Язэпа Рэшэця. Тады ў Вільні, у касцёле св. Мікалая адбываліся беларускія набажэнствы, там жа паведамлялі аб розных мерапрыемствах, урачыстасцях. На адной з такіх сустрэч яны пазнаёміліся.

Шлюб узялі ў студзені 1928 года, і неўзабаве Браніслаў Туронак выехаў на працу ў яўрэйска-літоўска-польскае мястэчка Дукшты. Праз некалькі месяцаў прыехала туды і жонка. Тут ён быў раённым лекарам, лячыў людзей. І тут нарадзіліся ў іх тры сыны. Найстарэйшы з іх быў Юрка.

Здаля ад віленскага асяроддзя, Браніслаў Туронак мог усяго толькі цікавіцца беларускім рухам. У трыццатыя гады ён выпісваў „Беларускую крыніцу”, „Шлях моладзі”, „Самапомач”, „Калоссе”, „Хрысціянскую думку”, беражліва перахоўваў іх гадавікі і калекцыі кніжак пецярбургскіх і віленскіх выдавецтваў. Як мог, ён падтрымліваў грашыма беларускія выданні (напрыклад, „Шлях моладзі”, зборнікі вершаў М. Машары), пасылаў складчыны на іншыя мэты (хаця б на пабудову помніка Ядвігіну Ш.).

Юрка Туронак расказаў нам, як памёр яго бацька. Памёр яшчэ зусім малады. У 1938 годзе ён ехаў маторнай лодкай па возеры Дзісна да хворага. Маці яму сказала: вазьмі плашч! А ён пакінуў яго ў аптэкара. Прастудзіўся і праз тры дні памёр. Было яму толькі сорак два гады.