Сага аб Туронках

Ада ЧАЧУГА

Браніслаў Туронак, бацька Юркі Туронка, нарадзіўся ў 1896 годзе ў вёсцы Пестуны Новапагосцкай воласці. Гістарычныя звесткі гавораць аб тым, што ў XVI стагоддзі Новы Пагост належаў канцлеру Вялікага княства Літоўскага Льву Сапегу, які ў 1593 годзе тут пабудаваў касцёл.

Туронкі выводзіліся з вёскі Дзянісы, там была іх прапрадзедаўшчына. Паводле перапісу з 1921 года, налічвала яна 29 двароў з 131 жыхаром, з якіх 72 былі католікамі, а 59 — праваслаўнымі. У час гэтага польскага перапісу ўсе як адзін жыхары Дзянісаў акрэслілі сваю нацыянальнасць як беларускую.

Сялянская сям’я, з якой паходзіў бацька Туронка, была беззямельная і жыла з арэнды чужых фальваркаў. Фальварак арандавалі яны і ў Пестунах. Дзед Сцяпан усё жыццё марыў аб тым, каб купіць уласную зямлю, нават назбіраў ужо грошай, але першая сусветная вайна і рэвалюцыя знявечылі ўсе яго планы. Грошы, якія яны так доўга збіралі дзякуючы цяжкой працы ўсёй вялікай сям’і, абясцэніліся і потым імі абклейвалі сцены.

Юрка Туронак у кніжцы „Памяці Браніслава Туронка”, выдадзенай у 1990 годзе ў Нью-Йорку, напісаў: „Пры акумуляцыйнай палітыцы дзеда Сцяпана лічылася не толькі кожная капейка, але і кожная пара рабочых рук. Аднак, нягледзячы на напружанае матэрыяльнае становішча, імкнуўся ён выпусціць частку дзяцей „у людзі”.

Браніслаў Туронак спачатку закончыў шасцікласнае народнае вучылішча ў Новым Пагосце, а ў 1912 годзе паступіў у гімназію ў Вільні. Бацькаў дзядзька Ігнат Туронак, ксёндз, які якраз закончыў духоўную семінарыю ў Вільні, ужо будучы на парафіі, аказваў яму фінансавую дапамогу. Гэтак ён хацеў аддзякаваць свайму брату Сцяпану за матэрыяльную дапамогу ў той час, калі ён, ужо будучы круглым сіратою, вучыўся на ксяндза.

У час вайны Браніслаў Туронак разам з іншымі гімназістамі быў эвакуіраваны ў Яраслаўль на Волзе. Там у маі 1917 года ён атрымаў атэстат сталасці.

Восенню 1917 года Браніслаў вярнуўся на родную Дзісненшчыну. Два гады быў настаўнікам у пачатковых школах (першы год у Більдзюгах каля Янопаля, другі — у Новым Пагосце).

У ліпені 1919 года ён ізноў апынуўся ў Вільні, у якой, як чуў, арганізаваліся беларускія ўстановы ды беларускае войска. Імкнуўся ён далучыцца да беларускага руху.

У пачатку жніўня 1919 года ў Вільні адчыняліся курсы для настаўнікаў беларускіх школ. Кіраўніком гэтых курсаў і адначасова выкладчыкам беларускай мовы быў лідэр тагачаснай Беларускай народнай партыі Янка Станкевіч. Беларускую літаратуру выкладаў тут Максім Гарэцкі, а гісторыю Беларусі — Вацлаў Ластоўскі, вядомы дзеяч беларускіх сацыялістаў-рэвалюцыянераў (эсэраў), пазнейшы старшыня эміграцыйнага ўрада БНР у Коўні і сакратар Беларускай Акадэміі Навук у Мінску.

Браніслаў Туронак паступіў на гэтыя курсы і закончыў іх у пачатку верасня гэтага ж года. У нас, расказвае Юрка, захавалася фатаграма, на якой былі змешчаны здымкі 109 курсантаў. Былі там таксама партрэты Янкі Станкевіча, Максіма Гарэцкага, Вацлава Ластоўскага і іншых. Сярод курсантаў была і Вера Матэйчук з сястрой Аўгіняй. Абедзве яны былі ўдзельніцамі антыпольскага паўстанчага руху на Беласточчыне ў 1921-1922 гадах.

Вера Матэйчук (пазней Карчэўская) калісьці была эсэраўскай дзяячкай, вялікай энтузіясткай Ластоўскага. Сама сцвярджала ва ўспамінах, што „крыху агітавала і Туронка, але ён не выказваў ніякага зацікаўлення гэтым кірункам”.

Браніслаў Туронак у той час не ўключаўся ў ніякую партыйную працу. Яго сын Юрка мяркуе, што бацька больш вузкапартыйных праграмаў цаніў агульнанацыянальную платформу і практычную дзейнасць, накіраваную на ўмацаванне ў народных масах нацыянальнай свядомасці. Без яе любы прагрэс мог адбывацца толькі на карысць польскіх або расійскіх інтарэсаў.

Я якраз рабіў матэрыял пра Веру Карчэўскую, апублікаваны пазней у „Беларускім календары” на 1980 год („Непакорная Вера”), успамінае Юрка Туронак. Паехаў я да яе ў Супрасль. Яна ж судзілася ў працэсе 45 беларусаў у Беластоку. Эсэраўцы змагаліся за адзінства Беларусі, за аб’яднанне, за роўныя правы.

Вера Карчэўская сядзела шэсць ці восем гадоў у турме. Пасля 1939 года была настаўніцай у Агароднічках і Супраслі. І вось я прыехаў да яе, кажа Туронак, і ўбачыў той жа здымак, фатаграму з курсаў.

— Чаму ён у вас? — запытаўся я.

— А чаму вы пытаецеся?

— Бо і ў нас ён ёсць.

— А чаму?

— Бо мой бацька там быў на курсах.

— А як называўся?

— Браніслаў Туронак.

— А Божа мой, дык мы ж сябравалі, Сыночак мой!.. — і яна абняла мяне.

Восенню 1919 года адкрыўся пасля доўгага перапынку Віленскі універсітэт, і Браніслаў Туронак паступае туды на медыцынскі факультэт. Хаця ў апытальніку, які трэба было запоўніць, ён напісаў, што яму патрэбны стыпендыя і інтэрнат, то ні таго, ні таго яму не далі. Не было каму цяпер памагчы яму ў Вільні, бо дзядзька Ігнат, ксёндз, памёр у 1916 годзе ў Арэнбургу, куды быў эвакуіраваны. У 1920 годзе памёр і бацька. Сям’я, як магла, памагала яму: давала саматканую вопратку і харчы, а таксама крыху грошай. Але і ён цэлыя канікулы працаваў на гаспадарцы, а ў Вільні даваў рэпетыцыі. Жыў на прыватных кватэрах, плаціў частку грашыма, а частку — сушанымі баравікамі.

Пасля заканчэння універсітэта і двухгадовага стажу ў „Літоўскай клініцы” на вуліцы Віленскай Браніслаў Туронак атрымаў дыплом лекара медыцынскіх навук. Было гэта 3 ліпеня 1926 года. У гэтай жа клініцы ён працаваў да вясны 1928 года.

Калі я шукаў дакументы пра бацьку, гаворыць Юрка Туронак, я вырашыў звярнуцца ў архіў Віленскага універсітэта, мяркуючы, што там павінна была захавацца персанальная папка студэнта Браніслава Туронка. Жанчына ў архіве сказала:

— А што з ім сталася?

— Памёр.

— А калі памёр?

— У трыццаць восьмым.

— Ой, нядобры год. Мусіць дырэктар архіва не дазволіць.

— Але ж ён памёр уласнай смерцю і на польскай тэрыторыі!

— Ой, як добра! — усклікнула яна. Папка, аднак, аказалася ў Дзяржаўным гістарычным архіве Літоўскай ССР.

Мы гаварылі па-літоўску, успамінае Юрка, бо шэсць гадоў я вучыўся па-літоўску ў Дукштах і ў Вільні, і яна адчула да мяне сімпатыю. Праз 15 мінут мне прынеслі папку. Едучы ў Вільню, я ўзяў накіраванне ў архіў ад навуковага гуртка пры БГКТ (я быў, дарэчы, яго старшынёю), але гэта паперка не была патрэбная, калі яны даведаліся, што гэта была папка майго бацькі. Члены сям’і мелі права знаёміцца з дакументамі і патрабаваць арыгіналаў ці копій.

Я выбраў тры ці чатыры дакументы і папрасіў, каб мне іх даслалі. Вярнуўся ў Варшаву і чакаў. Пэўна, тыя дакументы павандруюць у Маскву, у Міністэрства замежных спраў, пасля — у пасольства СССР у Польшчы.

Праз нейкі час я атрымаў незаклеены канверт з пасольства СССР, у якім былі тры дакументы: метрыка хрышчэння бацькі, атэстат сталасці Яраслаўскай гімназіі і персанальная анкета, якую бацька запоўніў пры паступленні ва універсітэт. Маю гэтыя дакументы да сёння.