Сага аб Туронках

Ада ЧАЧУГА

Лісце навокал ужо жаўцела і чырванела асеннім полымем, але яшчэ моцна трымалася на галінках дрэў, калі я, паблудзіўшы крыху па лесе, пад’ехала да хаты Туронкаў у Трыпуцях. Быў канец сонечнага верасня 2000 года, цішыня — аж млосна. Спакой парушае тут толькі некалькі разоў у дзень цягнік Варшава — Беласток, або Беласток — Варшава: чыгунка тут зусім недалёка, але за высокім насыпам яе не відаць.

На парозе дома сустрэў мяне гаспадар, Юры Туронак — варшаўскі журналіст, гісторык, беларускі грамадскі дзеяч, шматгадовы супрацоўнік „Нівы”.

У гэтым лесе за вёскай Трыпуці (Туронак тлумачыць, што гэта ніякае не Трыпуцце, а менавіта Тры Пуці, і націск павінен быць на апошнім складзе) ад 1967 года яго сям’я праводзіла кожнае лета. Спачатку яны паставілі там кемпінг, які складаўся з аднаго пакоя і куханькі, і так прастаяў ён цэлых трыццаць гадоў. Малая Ганя вучылася там хадзіць, але было там холадна.

У новым, драўляным доме, які праектаваў сам Туронак, — цёпла. Можна сядзець тут і восенню, і зімой. На кухні, побач з газавай плітой, стаіць традыцыйная, у салончыку таксама ёсць печка з кафляў. Хто хоча пагрэцца наверсе, можа ўключыць электрычную батарэю.

Гаспадар абводзіць мяне па хаце. „Адкрывалі” яе, кажа ён, 27 верасня 1997 года. Найперш завёў ён мяне ў свой кабінецік, дзе працуе, піша. Пакойчык наверсе, і акно выходзіць на супрацьлеглы ад чыгункі бок. На пісьмовым стале — пішучая машынка. Я глянула на старую карціну, што вісела на сцяне: Туронак! А гэта ж хлапчук гадоў двух-трох.

Так, гэта сапраўды мой партрэт, усміхаецца Юры Туронак. Малявала яго мастачка Вольга Пракаповіч з Дукштаў, тая, што ў 1935-39 г.г. афармляла часопіс „Калоссе”. Гэты партрэт быў заўсёды ў мамы. Нават тады, калі ў час вайны ў нас на Віленшчыне згарэлі цэлыя калекцыі кніг, часопісаў, альбомы і розныя іншыя паперы. Пасля вайны, калі мама з дзвюма цёткамі жыла ў Трыпуцях, гэты партрэт вісеў у яе. Я яго забраў у 1983 годзе, калі мама памерла.

Дом Туронкаў стаіць на зямлі, якую пакінула маці. Гэту не надта вялікую палоску падзялілі дэмакратычна між трыма братамі. Выйшла дзевяцьсот метраў. На кожным кавалку стаіць дом. Ганя, неспакойная душа, дакупіла яшчэ шэсцьсот метраў зямлі, якую трэба было выкарчаваць.

Выкарчаваў я прынамсі пяцьдзесят пнёў сам, без нічыёй дапамогі, ганарыцца Туронак. Толькі зрэзаць дапамог адзін чалавек.

Нешта ёсць у гэтых людзей паэтычнае. Вось не мог жа ён выкінуць ці спаліць прыгожы корч. На панадворку, агароджаным акуратнай сеткай, стаяць, быццам сапраўдныя мастацкія творы, найпрыгажэйшыя карчы, якія выкапаў Юрка. Зяленіцца трава, сярод якой відаць то елачкі, то нейкія дзіўныя кветкі. Зініны градкі ўвапхнуты ў куточак.

Праз шырокія вокны пакоя, які я назвала салончыкам і ў якім мы п’ем каву і размаўляем з Туронкам, бухае сваімі колерамі залатая восень. Усё, што дзееца звонку — як на далоні. Быццам нехта намаляваў усё гэта.

Старэйшая дачка Туронкаў — Наташа прыязджае сюды рэдка. Мо больш любіць горад, ці гарады, у якія лётае службова. Сёння — Нью-Йорк, заўтра — Пекін. А мо проста не мае часу. Сцюардэса ж, яна як салдат. Куды скажуць — туды паляціць. І калі скажуць — невядома.

А Ганя, флейцістка, што з Егудзі Менухіным дзве Амерыкі з’ездзіла, а цяпер іграе разам з Кшыштафам Пендэрэцкім, жыць без Трыпуцёў не можа. Нездарма ж і зямлі дакупіла.

А цяпер здарылася ў Туронкаў важная падзея, якая надае іхняму жыццю значна больш сэнсу.

Доўгі час адна справа не давала ім спакою. Як жа гэта так, дзве дочкі выгадавалі, а ніводнага ўнука няма. Каму гэта ўсё будзе?! Навошта было будавацца...

І вось у малодшай, у Гані, нядаўна нарадзіўся сынок. Праз пару гадоў ён тут будзе гаспадарыць, цешыцца Туронак, які толькі на семдзесят другім годзе жыцця стаў дзедам. Ганя, якая любіць дом у Трыпуцях, і лес, і ўсё навокал, нават прасіла забудаваць бакі сходаў, каб малы, не дай Божа, не зваліўся.

І дзед паціху цешыцца, што будзе тут мець памочніка. Няхай толькі Зіна пойдзе на пенсію. Хацеў бы ён ужо салідна адпачыць ад Варшавы і быць у „цёплых” Трыпуцях як мага даўжэй. Тут яму найлепш працуецца.

* * *

Бывае ж вось так, што ведаеш чалавека шмат гадоў, сустракаўся з ім, шанаваў яго за тое, што ён зрабіў, а пра яго душэўнае багацце ведаў мала.

Мне Туронак імпанаваў сваімі ведамі, а адначасова сціпласцю, стрыманасцю, асабістай культурай. Матэрыялы, якія ён прыносіў у рэдакцыю „Нівы”, былі заўсёды да тонкасці дакладныя з факталагічнага і моўнага боку. Да ніводнага беларускага слова нельга было прычапіцца.

Але найбольш заімпанаваў мне ён тады, калі ўзяў голас на старонках „Нівы” ў дыскусіі наконт 17 верасня 1939 года. Было гэта на 50-ую гадавіну далучэння Заходняй Беларусі, так званых крэсаў, — да Беларусі.

У той час, калі большасць аўтараў прадстаўляла свае погляды згодна з польскім пунктам гледжання (маўляў, саветы акупіравалі польскую зямлю), забываючы пра той факт, што зямля была ўсё ж беларуская, толькі Юры Туронак, якога ніхто не мог бы абвінаваціць у левых поглядах, адважыўся ў сваім артыкуле сцвердзіць, што гэта гістарычная падзея была ў карысць беларусаў, бо народ аб’яднаўся ў адно цэлае.

Такі ж прынцыповы быў ён і ў выяўленні сапраўднай ролі ў беларускім адраджэнскім руху канца XIX — пачатку XX ст. Вацлава Іваноўскага, постаць якога замоўчвалася і прыніжалася, а нават аплёўвалася беларускімі гісторыкамі і публіцыстамі — савецкімі і іншымі. На шуканне праўды пра гэтага чалавека Юры Туронак прысвяціў шмат гадоў.

І таму менавіта я цвёрда верыла ў тое, што калісьці ўсё ж напішу пра Туронка.