У ваенным Беластоку

Алена АНІШЭЎСКАЯ

Сястра Оля першы раз прыехала да нас у 1954 годзе, роўна 10 гадоў пасля таго, як мы яе адправілі да мамінай цёткі ў вёску Галені, якая пасля вайны апынулася ў Беларусі. Многа разоў мама слала ў Маскву прашэнні пусціць у Польшчу дачку Вольгу, якая адлучылася ад сям’і ў час вайны. Ніколі не атрымала адказу. Пасля смерці Сталіна, калі ў Савецкім Саюзе пачалася першая „адліга”, Народны камісарыят унутраных спраў Беларусі паведаміў Олю, што можна ёй паехаць у Польшчу на год. Прыехала яна ў Белавеж і цэлы год была з намі.

Пры грашовай дапамозе дзядзькі Лукаша, бацькавага брата, які з 1917 года жыў у Петраградзе, Оля закончыла Брэсцкае педагагічнае вучылішча і стала працаваць настаўніцай. У 1953 годзе выйшла замуж.

Цяжка нам было расставацца з Оляй, але, відаць, такі быў яе лёс. За той прыезд у Польшчу пакутуе ўсё жыццё. Пасля вяртання з Польшчы вызывалі яе некалькі разоў на допыты ў мясцовы аддзел НКУС. Амаль не зрабілі яе шпіёнам, забаранілі працаваць у школе. А яна ж так любіла сваю прафесію! Добра, што не саслалі ў лагер. Магло б і так быць. Не ведаю, як было ў Расіі, але ў Беларусі ўсім валодала страшэннае НКУС.

Я першы раз адведала сваю сястру ў 1962 годзе. Тады яна магла ўжо прыслаць мне запрашэнне. Паехала я са сваёй дачушкай, якой было тры з паловай года. Оля прыехала з Белага Ляска (вёскі, куды яна выйшла замуж) у Брэст сустрэць нас. Сустрэліся мы на пероне. Хаця яе не хацелі туды ўпусціць, то неяк бокам яна дасталася. Прайшлі мы ў станцыйную залу, дзе ўсім трэба было здаваць пашпарты. Здала і я. Прайшло паўгадзіны і пачалі выклікаць па прозвішчы ды вяртаць дакументы. Мяне не выклікалі. Падышла я да акенца, а мне кажуць: „Ждите!” Пасля гадзіны Оля кажа, што не паспеем на аўтобус. Я пачала патрабаваць пашпарт. Аж тут падышоў салдат і кажа сястры:

— Вы уйдите, эта женщина, — паказаў на мяне, — задержана!

— Вам не разрешается въезд в СССР, — звярнуўся да мяне.

— Чаму? — пытаю.

— Такое решение начальника.

— А ён дзе, я хачу з ім убачыцца.

— Он уже ушёл!

Я пачала сварку, стала тлумачыць, што з дзіцём не буду сядзець на вакзале і начным цягніком назад не паеду! Нам з Оляй збіралася ўжо на плач, але ўдалося дабіцца, каб дазволілі мне пераначаваць у зале для маці з дзіцём.

Вярнулася я ў Варшаву і некалькі дзён блыталася між пашпартным аддзелам варшаўскай міліцыі і пасольствам СССР. Так і не даведалася я чаму мяне не ўпусцілі. За трэцім хіба разам у пасольстве сказалі: „Ну, езжайте, больше вас задерживать не будут”. І я зноў са сваёй дачушкай падалася ў той непрыязны мне Брэст.

Гэты раз сустрэла нас на пероне наша сваячка з Брэста. Правяла яна нас на аўтобусны вакзал, адкуль мы адправіліся ў Белы Лясок. Было гэта ў чэрвені 1962 года. На другі дзень наведаў мяне энкавэдзіст („сышчык”, — сказала суседка). Павучыў мяне, што мне нельга нікуды аддаліцца з месца. Была я ў сястры тры тыдні і ўвесь час вяліся назіранні за мною. Калі мой „апякун”, агледзеўшы мяне, ад’язджаў на сваім матацыкле (не раз гутарыў са мною ветліва, пытаўся, што раблю і дзе працую, ці прыехала сюды ўпершыню і гэтак далей), тады мой швагер Вася, які паспытаў Сібіры і сямі гадоў вайсковай службы на Далёкім Усходзе, казаў: „Ну, можам збірацца і нешта аглянем, паедзем да сваякоў у Роўбіцк ці ў Прыкалесь, а мо і ў Шарашова ці ў Пружаны. Два дні нашы”. І мы сядалі на матацыкл з каляскай і ездзілі куды нам было трэба.

Там таксама наладжвалася жыццё, слабела міліцэйская сістэма, прыбывала тавараў, крышачку павялічвалася зарплата. Усенька гэта цешыла мяне. Магчыма таму, што там асталася жыць мая сястра, там жывуць сваякі з мамінага роду. Хіба і таму, што гэта ж Беларусь — адзіная, непаўторная. Яна наперакор усім стыхіям зла, захоўвае ўсё яшчэ своеасаблівыя прыкметы нацыі. Відавочна, на жаль, ужо толькі на вёсках. Смуціць мяне поўная русіфікацыя гарадоў і вялікае п’янства. Ці ёсць на гэта нейкае лякарства?

Эпілог

Што б не казаць пра той цяжкі і бедны час 1944-1946 гадоў, з якім змагаліся мы тут у Польшчы, то не зраўняць яго з тым, што перанеслі людзі ў блізкай Беларусі! Вярталіся яны з далёкай Германіі, Прусіі, Беластока і іншых месцаў, дзе іх прымусова пасялілі немцы, у свае спаленыя вёскі і запушчаныя палі. Вярнуўшыся ў вёску мае дзядзькі пачалі рыхтаваць зямлянкі, сцягваць недапаленыя ў пажары сцены хлявоў, клунь, каб паспець перад зімою аднавіць жыллё. Не паспелі справіцца з гэтай працай, як іх усіх трох прызвалі ў армію. Маміны браты Васіль і Мікалай папалі ў Венгрыю, швагер Язэп Пстыга — у Германію. Усе трое былі ранены, доўга ляжалі ў шпіталях. Вярнуліся ў 1945 годзе. У вёсках ужо былі калгасы.

Прайшло многа гадоў пакуль адбудавалі вёску. Хто ставіў па-старому, а хто — калі больш старанны — будаваў новую, большую хату. У 1946-47 гадах праз Беларусь прайшла хваля новага сталінскага тэрору. З нашай радні арыштавалі тры асобы: вярнуўшагася з вайны Язэпа Пстыгу, старэнькага ўжо 70-гадовага дзядзьку Якіма Гарустовіча, які памагаў усім суродзічам пасля прызыву мужчын у армію. Трэцім быў мой 20-гадовы дваюрадны брат Іван Р. — здольны, працавіты чалавек. Не папаў у Германію таму мусіць, што працаваў у мясцовай цагельні. Пасля смерці Сталіна двух вярнулася. Не вытрымаў толькі дзядзька Якім.

Пасля вайны перастаў існаваць і той гасцінны хутар пад Тапалянамі, які быў нам прытулкам. Пятрук і Кацярына Хоцькі чакалі ўсё свайго сына, які так і не вярнуўся з Германіі. Мала было аднае бяды, то яшчэ нахлынула новая. У пасляваенны час па ўсім Падляшшы блукаліся лясныя банды, якія надта дакучалі нявінным жыхарам беларускіх вёсак. Находзілі яны хутар, „раілі”, не сказаць каб ветліва, выязджаць „у рай”. Аднойчы павялі яны з сабою сына Хоцькаў, Анатоля. Яму ўдалося ўцячы, але ў хаце ўжо не мог паказацца. Тады Хоцькі вырашылі выехаць у Савецкую Беларусь, каб ратаваць сына. Пакінулі задбаную гаспадарку, увесь свой дабытак і паехалі ў голы, знішчаны край пад прымусам. Там пасялілі іх у калгасе. Анатоль працаваў рабочым на чыгунцы. Неўзабаве паўміралі бацькі ды і Анатоль аказаўся нядоўгавечным. Абзавёўся быў сям’ёю, але жыў коратка. Пры іхнім жыцці дачцэ Хоцькаў, Мані, удалося пераехаць у Польшчу, прыпісваючыся да польскай сям’і нявесткай. Яна мне расказвала, як бацькі цешыліся, што хаця яна адна вернецца на „сваё”. Аднак склалася інакш. У Тапаляны яна не вярнулася. Жыла і працавала ў Беластоку. Выйшла замуж, нарадзіла дзве дачушкі. Здавалася, забудзе ўвесь перажыты кашмар, але злы лёс не пакінуў гэту сям’ю. Памерла Маня невядома ад чаго ў пачатку 1960-х гадоў. Вярнулася, але ўсяго на праваслаўныя могілкі.

Калі едзем з мужам з Беластока ў Міхалова цераз Тапаляны, заўсёды глядзім у бок хутара, дзе кіпела жыццё, дзе адбылося столькі розных падзей. А цяпер ад хутара не засталося ніякага следу.

Так прамінае ўсенька на нашай гаротнай зямлі! На месца старога прыходзіць нешта новае, але ці новае то лепшае? На жаль, не канешне яно лепшае.