У ваенным Беластоку

Алена АНІШЭЎСКАЯ

У халодны дажджлівы дзень, у палове кастрычніка 1942 года з Заблудаўскага кірунку ў Беласток пад’язджала калона сялянскіх вазоў, загружаных абмоклымі клункамі, на якіх сядзелі малыя дзеці, старыя бабулі ды тыя з малодшых, хто не меў ужо сілы ісці за возам. Былі гэта жыхары вёсак Пружанскага павета, якіх немцы некалькі дзён таму выгналі з хат, забіраючы ім увесь дабытак. Не мелі яны права ад’язджаць на сваіх вазах і сваімі коньмі. Акружалі вёскі на досвітку, грукаталі ў дзверы, сялянам загадвалі за дзве гадзіны сабрацца, вынесці на вуліцу перад хату тое, што хочуць забраць з сабою і чакаць падвод, якія за імі прыедуць.

Першыя вывазкі і спаленні вёсак пачаліся ўжо ў 1941 годзе. Ніводная вёска тады не была пэўная ці перазімуе на месцы.

Людзі быццам мурашкі ўвіхаліся, выстаўляючы перад хаты свой скромны дабытак. Мужчыны выносілі ў мяшках пакрысе збожжа, крупу, сала, а жанчыны — пасцель, ежу, крыху пасуды. Забіралі з сабою таксама іконы з покуці і грамнічныя свечы. Было тады многа плачу, прычытвання, малення і праклёну ў адрас акаянных прыгнятальнікаў. Некаторыя вёскі вывозілі поўнасцю, а з іншых — толькі выбраныя сем’і. Калі вывозілі ўсіх, тыя вёскі тут жа падпальвалі. Няраз абоз вазоў не паспеў ад’ехаць настолькі, каб не бачыць страшэннага здзеку над іхнім дабром. Проста на вачах гаспадароў немцы выпускалі жывёлу, падпальвалі хаты і гаспадарчыя будынкі. Што дзеялася ў душах тых няшчасных, спалоханых людзей, цяжка ўявіць таму, хто такога не перажываў.

Першы раз вывозілі нас з Белавежы 5 жніўня 1941 года, пасля арышту нашага бацькі Івана Казака ў дзень святога Ільі — 2 жніўня. Вывозілі тады сем’і ўсіх арыштаваных у Белавежы і аколіцы ў ліпені і тых з 2 жніўня. У абозе было таксама некалькі яўрэйскіх сем’яў. Іх аставілі ў Пружанах, а апошніх завезлі ў Аранчыцы — вялікую вёску, 12 км за Пружанамі і там нас рассялілі па хатах, дакватароўвалі да мясцовых сем’яў. Вёска знаходзіцца на чыгуначным шляху Брэст — Баранавічы. Немцы прыдумалі там нейкую граніцу. І вось вёска была ўжо быццам за граніцаю, на Украіне. А маміны браты і наша бабуля — у Рэйху.

У Аранчыцах прабылі мы жнівень і дзесьці да палавіны верасня. Хадзілі мы з мамай да людзей рваць лён, крыху працавалі пры коннай малатарні. Аднак не было ніякай пэўнасці, што тут зможам перазімаваць. Тады мама пагаварыла з солтысам. Раілася, як перабрацца да сваякоў за тую граніцу. Той параіў: „Трэба кошык яек, вэнджаны кумпяк, сала, дамо тое майму знаёмаму немцу і ён не будзе бачыць, як будзеце пераходзіць граніцу”.

Мама пакінула нас пад апекай знаёмай бяздзетнай жанчыны, якую таксама сюды вывезлі, а сама пры дапамозе солтыса перайшла граніцу. За два дні адолела пешшу больш за 40 км да свае роднае вёскі Прыкалесь, распаложанай бліжэй Белавежскай пушчы. Забраўшы ўсенька што трэба, прыехалі за намі дзядзькі Мікалай і Васіль. Затрымаліся яны па другі бок чыгункі, а мама вядомай ёй сцежкай перайшла „зялёную граніцу”. Мамы не было тады з намі пяць дзён. Мы, усе дзеці, вельмі хваляваліся.

Калі даведаліся мы, што за намі прыехалі дзядзькі, вельмі ўцешыліся. Да граніцы адвозіў нас гаспадар, у якога мы жылі і солтыс. Гаспадару мама заплаціла бацькавым пінжаком. Не памятаю ці мела чым аддзячыцца солтысу, які перайшоў на другі бок чыгункі, забраў ад дзядзькоў тое, што трэба і падышоў пад будынак станцыі. Мы ведалі, што калі да яго падыдзе немец, які прахаджваўся ўздоўж тае граніцы-чыгункі і ўвойдуць разам у будынак, то нам трэба перакінуць свой багаж, перайсці самім і чым хутчэй ад’ехаць. І вось гэтак адбыўся той нелегальны пераход граніцы.

У Прыкалесі жылі мы нядоўга. Ужо ў пачатку лістапада 1941 года пачаўся здзек над вёскамі, распаложанымі бліжэй Белавежскай пушчы. Солтыс Прыкалесі некалькі дзён раней даведаўся, што немцы хочуць вывезці вёску. Мужчыны раіліся ці не разабраць хат, хаця тых лепшых, і схаваць у хваіне. Некаторыя так і зрабілі. У малодшага мамінага брата быў узведзены зруб новай хаты. Дзядзькі ўспелі разабраць яго, завезці ў лес і схаваць.