Падляшская варфаламееўская ноч

Аляксандр ВЯРБІЦКІ

— Мы толькі хлеба і нешта да хлеба.

І дабытку не забіралі. Аднаго разу каня запрэглі, але той конь ім не спадабаўся, то і не ўзялі. Ды і вупраж нашы хавалі.

2 лютага 1946 года прыйшлі ў сёмы раз. Ужо настала шэрань, у хатах пазапальвалі лямпы. У вёсцы варта быццам была, але яны ў той вечар сядзелі ў нас і ў карты гулялі. Я пачула выстралы, глянула ў акно — стадола наша гарыць! І карцёжнікі кінуліся кожны ў свой бок, сваю жывёлу выпускаць. Адзін ад страху не мог хлява адчыніць і яму ўся жывёла згарэла. І яшчэ ў аднаго, католіка, што жыў у канцы вёскі, уся жывіна спалілася; мабыць, злачынцы былі недаінфармаваны. А іншыя вяскоўцы павыганялі дабытак; мо і ў іх нешта прапала, але пра гэта пасля не згадвалася. Да людзей не стралялі. Нашы хатнія кінуліся на поўнач, да гасцінца, а я двойку сваіх дзяцей у падвал занесла. Наша хата была адзіная пад саламянаю страхою, але яе не падпалілі; уцалелі нашы хата і хлеў, а стадола і свіран згарэлі. У стадоле было схавана шмат дабра і брат прабаваў яго ратаваць, але яшчэ бегалі разбойнікі і брат уцёк.

Ад пажару ўцалела мо 5-6 жылых дамоў, і не ўсе гаспадарчыя збудаванні згарэлі. На другі дзень усе з вёскі паўцякалі да сваякоў, асталіся адно старэчы. Мой брат, у якога я жыла, падаўся да цесцяў у Кажаны, мама пайшла да свайго брата. Мяне мая цешча ў Сураж забрала, але я штодзень прыходзіла ў Канцавізну свіней карміць, а пасля двух тыдняў, на свае Грамніцы, вярнулася. Сын, які ўжо чуў пра спаленне Вулькі-Выганоўскай, пытаў мяне:

— Ці нас таксама ў стадоле падпаляць?

— Не, — адказвала я яму.

Мая дваюрадная сястра была ў той вечар на забаве і пасля гаварыла, што бачылі тры пажары запар; гэта гарэлі яшчэ Шпакі і Зані.

Гаварылі, што ў той дзень у нашай вёсцы быў нейкі чалавек, які нашых мужчын частаваў гарэлкай: каб паўпіваліся, каб не маглі бараніцца...

У Завыках-Ферме ў той вечар забілі аднаго чалавека, але Фермы не палілі. Нейкі час раней двух мужчын з Фермы вярталіся на падводзе з Беластока. У Завыках іх запынілі, распранулі і голымі адпусцілі. Адзін з іх на другі дзень пайшоў шукаць каня з возам і больш яго ўжо ніхто не бачыў.

Пасля пажару Канцавізны, пакуль яшчэ трымаў лёд на Нарве, нашы мужчыны ездзілі на шляхту, у Фалькі ці Філіпы, і куплялі там таўсцейшую драўніну для будынкаў. Ад дзяржавы ніякай дапамогі не атрымалі, адбудоўваліся за свой кошт.

* * *

У Шпаках ужо вечар быў. Я быў у дзедка і бабулі, была там яшчэ і мая цётка. Дзедка вярнуўся з Буйнова ад бабулінага брата, прывёз мне малако.

Ехалі жалезнякамі ад Малешаў. У хату ўвайшло трох ці чатырох у мундзірах, прывялі суседа. Палажылі яго галава пры галаве з дзедкам і пастралялі. А мне з бабуляй загадалі сесці на лаву і адзін пацэліўся ў нас, але іншы сказаў:

— A na coz ty tego bachora i stara bedziesz bil?

І так мы з бабуляй уцалелі. Цётка стаяла каля швейнай машыны, адзін стрэліў у яе, але не папаў, толькі ногі ад машыны пабіў. І мы вырваліся з хаты: цётка ў свой бок, а я з бабуляй, у адным валёнку і шапцы, пад лес. Прасядзелі да раніцы ў яме, з якой раней выбралі бульбу. Рана вярнуліся ў вёску, якая была спалена; былі забіты сем вяскоўцаў. Са Шпакоў у СССР выехала дзевятнаццаць сем’яў.

* * *

З Занёў было відаць, што Шпакі гараць. Усе мужчыны выйшлі і глядзелі. Заўважылі, што ад Свірыдаў фурманкі ў Зані едуць і разбегліся кожны ў свой бок.

Найперш разбойнікі свінчо з краю забілі, хацелі рабаваць. Але не ўспелі яго ўзяць і пачалі паліць. Спярша з усходу, а пасля акружылі ўсю вёску. Хто на поўдзень уцякаў, таму ўдалося, а тых, што на поўнач уцякалі, многіх пабілі; адну сям’ю цэлую: бацькоў і дзве дачкі...

Наш дом вялікі быў, жыло ў ім чатыры сям’і: дзве праваслаўныя і дзве мешаныя. Раней з Хаева прыязджалі і паведамлялі польскіх, яле яны нам нічога не сказалі і мы найбольш пацярпелі. Тата прыйшоў дадому і кажа:

— Ужо, дзеці, па нас. Шпакі ўжо гараць, а цяпер прыехалі паліць Зані.

— Уцякайма! — крыкнуў дзядзька.

Сястра з мамай сталі выносіць з дому лён, вопратку, а тата кажа ім:

— Перастаньце, гэта непатрэбна.

І пабег з дзядзькам з хаты. Маміна сястра, з парай дзяцей на руках, устрывожылася:

— Што рабіць! Каторае пакінуць, бо з дваімі не дам рады...

— Не пакідай! — крыкнула мама і памагла ёй захутаць дзяцей, а сястра пабегла з цёткай на поўдзень. Сустрэлі тату, якія вяртаўся.

— Куды, тата, ідзеш? — пытае сястра.

— Каня, кароў выпусціць, вопратку ўзяць.

— І я з вамі!

Тата дабытак выпусціў, забраў вопратку, перайшоў вуліцу, а сястра яшчэ асталася. Тату ранілі, а сястра за вярбу хавалася і крычала. Вярбу пастралялі і сястру забілі. І я з мамай уцякала. Мама кудысь пабегла, а я стаю, маму згубіўшы. Вяртаюся дадому, а да мяне нашы польскія суседзі:

— Uciekaj stad, bo za ciebie to i nas zniszcza!

Я праз вуліцу да таты кінулася, яшчэ ён жыў. Адзін з бандытаў хацеў прыкончыць і мяне, але другі сказаў:

— Przestan juz, i tak dwa trupy.

Я ўцякала ракам, бо кулі свісталі — тыя кулі мне боты парвалі. Пераначавалі мы пад стогам. Пасля пажару праз два тыдні жылі мы ў Свірыдах у татавага брата. А ў сакавіку брацік нарадзіўся, бо мама цяжарная была. Наш дабытак увесь згарэў, начамі ваўкі і сабакі збягаліся да вёскі. І так было страшна, што баяліся лямпу запальваць; нават да браціка не падыходзілі, калі плакаў. Мама пражыла яшчэ чатыры гады і памерла. Спачатку мама нешта на нас атрымлівала, а як памерла, то мы асталіся, абы жыць. Хадзілі па суседніх вёсках хлеба прасіць, то адны дадуць, а іншыя яшчэ і аблаюць.

У Шпаках адзін чалавек у стадоле згарэў, іншага смяротна паранілі. Адзін кравец панёс для кума касцюм, то яго там і забілі. У адной хаце моладзь на вячоркі сабралася і там адну дзяўчыну разбойнікі хацелі згвалтаваць. Яна баранілася, то па ёй стралялі. Але не забілі і яе фурманкаю ў Бельск завезлі, але ўжо не адратавалі. У тую ноч у Шпаках загінула сем чалавек. І раней некалькі вяскоўцаў загінула, м.інш. дваіх немцы да воза прывязалі, а пасля расстралялі.

* * *

За што пацярпелі Зані? Ніхто з Занёў да вайны ў савецкія органы не ўступаў. Прычынай усяму, мабыць, быў загад Сталіна аб перасяленні; прыходзілі і гаварылі:

— Jedzcie do Stalina.

Спярша рабавалі жывёлу і вопратку, найчасцей кажухі. Раз ад бабулі запатрабавалі кажух, быццам паручніку патрэбны. А ўжо кажухоў у нас не было, то бабуля прынесла стары, якім раней каня накрывалі; каня ўжо таксама не было...

— Taki kozuch dla porucznika!? — крыкнуў рабаўнік.

І так тым кажухом ударыў бабулю, што ёй аж дух заняло. А як ужо амаль усё парабавалі, то яшчэ нават кругі з пліты і швейныя ніткі забіралі. І наканец, 2 лютага 1946 года, пабілі. То пасля многія з Занёў масава ў міліцыю і УБ пайшлі, каб адпомсціць. І я, каб меў гады, таксама пайшоў бы.