Трагедыя Занёў

Аляксандр ВЯРБІЦКІ

* * *

Мама варыла вячэру, тата малоў у жорнах. Я і дзве сястры сядзелі ў кухні, гуляючы з тройкай дзяцей старэйшай сястры, якая была замужам у Сеськах. Брат толькі што ад яе вярнуўся; прасілі яго пераначаваць, не ехаць нанач, але ён вярнуўся дадому і пайшоў на вёску. Неўзабаве ён убег у хату з крыкам:

— Уцякайма, „госці” прыйшлі!

— Я нікуды не буду ўцякаць, — адказала мама, падкідаючы дровы ў пліту. — Я перад нікім нічым невінавата.

Прыходзілі і раней да нас, патрабавалі вопраткі або саланіны. І мама ім адказвала, каб бралі тое, што знойдуць. Яны нешта знаходзілі, забіралі і адыходзілі.

Раздаліся выстралы, па хаце засвісталі кулі. Брат скінуў з гарышча адзенне старэйшай, замужняй сястры, што было ў нас, каб вынесці. Тата ўзяў трохгадовага сястрынага сынка на рукі, то яго маленькага застрэлілі ў таты на руках, прастрэльваючы тату рукі. Пабеглі мама і брат. Я схапіла старэйшую сястрыную дачку, а мае сёстры найменшага сястрынага сынка, што быў у калысцы, і пабеглі ў лес. Уцяклі так, як былі ў хаце, у сукенках і басанож, бо наша хата ўжо гарэла.

Прасядзелі так да раніцы, у холадзе; тады не было вялікага марозу, крышку быццам адліжна было. Наша вёска гарэла ўсю ноч. На золаку я пачула стагнанне і рашыла паглядзець, хто гэта патрабуе дапамогі. Мяне спынялі, але я ўсё ж такі падышла. У полі ляжала наша суседка з акрываўленымі нагамі. Даведаўшыся, што мы амаль голыя, яна дала нам свой плед.

На світанні падаліся мы ў вёску. І тая параненая суседка прабавала паўзці на каленях, але не змагла. Яна папрасіла сказаць яе сыну, каб прыехаў па яе і забраў. А мы прыйшлі ў суседаву хату, прытуліліся да печы і стаімо. Прыехала і мая старэйшая сястра з мужам. Я прасіла яе, каб пабачыць сваіх родных. Завяла яна мяне да таты, які быў з прастрэленымі рукамі. Побач яго ляжаў малады наш сусед без вачэй; праз якія прабілася адна куля. У яго было двое маленькіх дзяцей і ён пасля такі невідучы жыў у вёсцы; памёр ён некалькі гадоў таму. Сястра абяцала таксама паказаць маму і брата, але я іх ужо больш ніколі не пабачыла. Гаварылі, што мама ляжала ў садзе на пярыне, а брат быў побач яе абаперты аб грушу. Швагер збіў з дошак дамавіну, у якую паклалі пасярэдзіне сястрынага сынка, а абапал яго маму і брата.

Пра нашу трагедыю даведалася цётка, што жыла ў Валілах; яна прыехала і забрала мяне да сябе. А сястрын муж рашыў выехаць усёй сям’ёй у Савецкі Саюз; раней, яшчэ перад пагромам, за ўсходнюю мяжу выехалі з Занёў тры сям’і. Тата выязджаць не хацеў — тут жа была яго гаспадарка. Ён спадзяваўся разам з намі, дочкамі, неяк жыць з зямлі, неяк яе абрабляць. Не хацеў ехаць і таму, што ў нас была нарыхтавана драўніна пад хату сястрэ і швагру. Але швагер заўпарціўся, ён быў майстрам на ўсе рукі і спадзяваўся наладзіць сабе жыццё ў больш спакойных абставінах. Ён выехаў не толькі са сваёй сям’ёй, але забраў з сабою тату і дзве мае сястры; мяне не было дома і я асталася бадзяцца па Польшчы асірочаным дзіцём.

Выехалі яны ў Беларусь, у Брэсцкую вобласць, атрымалі там хату і зямлю. Тата вельмі тужыў па радзіме. Адна рука яму неяк выздаравела, а другую лекары аднялі; ён усё ж такі рубаў крыху дровы, прытрымліваючы іх куксай. І сумаваў, што лёс так каварна разлучыў яго з любімай ім мамай; мама наша была з Брэстчыны, а загінула на Беласточчыне, яму ж рыхтаваўся адваротны лёс... Неўзабаве сталі швагра прымушаць запісацца ў калгас. Ён гэтага ўдару ўжо не вытрымаў; адной раніцы знайшлі яго на вяроўцы...

* * *

Мяне ў 1942 годзе забралі на прымусовыя работы ў Прусію. Солтыс вызначыў мяне, хаця я яшчэ замаладая была; мо таму, што нас было пяцёра дзяцей, а бацька меў толькі тры гектары зямлі. Той солтыс зараз пасля вайны ўцёк да саветаў, то яго людзі аж да Свірыдаў гналі камянямі; такі быў. Тры дзяўчыны з Занёў былі ўцяклі з Прусіі і ён у той жа дзень далажыў быў немцам пра іх і зараз бацькоў у падвал у Браньск забралі...

Я трапіла ў Кёнігсберг, працавала ў фабрыцы, расфасоўвала пральны парашок. Калі прыйшлі саветы, забралі мяне ў дапаможную гаспадарку. Пад канец 1945 года мяне звольнілі. Прывезлі ў Брэст, возячы праз Мінск і Харкаў. У Брэсце не хацелі прапусціць праз граніцу, адправілі ў Гродна. Там нам працу прапанавалі, але мы адмовіліся; патрымалі нас яшчэ два ці тры тыдні і пусцілі ў Польшчу. Дадому вярнулася я на каталіцкую Вігілію. А праз месяц — зноў бяда...

Ішлі ад усходу. Зайшлі ў хату і спыталі пра свінчо. Выйшлі паглядзець і зараз раздаўся нейкі выстрал.

— O, u was bandyty!

Пачалі страляць і паліць. Мы кінуліся ўцякаць. Мае дзве сястры былі пад падпечкам схаваліся, але як пачала хата гарэць, то адна вылезла, выліла вядро вады і неяк уцяклі з хаты, што ўжо стала валіцца ад агню. Адной з іх толькі валасы прыгарэлі, а другой абгарэў і твар. Згарэў увесь наш дабытак. Усходнюю палову вёскі спалілі дашчэнту, у заходняй асталіся то хаты, то гаспадарчыя будынкі. А ўцекачоў у лесе было як мурашак. Пасля выходзілі адтуль групкамі. На другі дзень уся наша сям’я, у якой ніхто не згінуў, пайшла ў Бельск. Знайшлі кватэру ў Праневічах і там год жылі. Але ж бацькам хацелася на сваё. Прыязджалі ў Зані зямлю абрабляць, бо далі нам коней. Давалі насенне, адзежу, на адбудову. А былі і такія сем’і, што ўжо ў Зані не вярнуліся. Усё гэта вайна нарабіла.

* * *

Толькі адну асобу з пабітых пахавалі на праваслаўных могілках у Браньску, а ўсіх апошніх у брацкай магіле за вёскай. Не было чым вазіць, не было каму займацца пахаваннямі. Пабітых пахавалі ў тым месцы, дзе былі пясчаныя ямы з-пад бульбы, бо ў іншым месцы з-за марозу немагчыма было капаць. Адгарнулі снег і так паклалі нябожчыкаў.

Вэб-гісторыя Браньска, напісаная тамашнім даследчыкам Збігневам Раманюком, пасляваенныя гады апісвае толькі трыма сказамі: „W 1946 r. Bransk liczyl tylko 2.542 mieszkancow. Do poczatkow lat piecdziesiatych miasto bylo silnym osrodkiem ruchu oporu wobec nowej wladzy «ludowej» (glownie AK-WiN — np. «Lupaszka» z Lechem Beynarem, znanym pozniej jako Pawel Jasienica, oddzial «Huzara» i inne grupy, np. NSZ), w wyniku czego celowo hamowano rozwoj miasta. Miejscowa ludnosc zawsze cechowal szczegolny patriotyzm”.

* * *

У першую сусветную вайну ўся вёска, апрача адной сям’і, выехала ў бежанства. Сёння ў Занях каля дваццаці хат, выглядаюць яны сумна, так як і ў іншых вёсках. Ёсць толькі дзве гаспадаркі, якія бяруцца прыняць прадпрымальніцкі выклік нашага часу. Большасць жыхароў, гэта пенсіянеркі; толькі найстарэйшыя ведаюць мову сваіх продкаў. Трое дзяцей вучыцца ў браньскай гімназіі, сямёра ў пачатковай школе. Але руіна вясковых будынкаў не абнадзейвае, што яны там астануцца.