Спалілі нашу вёску

Аляксей МАРОЗ

Па дарозе ў Залешаны атрад „Бурага” праязджаў праз Тапаркі. Некалькі асоб увайшло ў дом Андрыяна Мрука.

— Памятаю, двух з аўтаматамі ўвайшло ў хату і загадалі бацьку збірацца. Маці плакала, але гэта не памагло, — гаворыць сын Антон Мрук.

Пасля атрад „Бурага” акружыў Залешаны і не выпускаў з вёскі ні жыхароў, ні асоб, якія наведалі вёску.

— У кожную хату прыносілі салому і казалі, што будуць адпачываць на ёй. Відаць, рыхтаваліся спаліць вёску. Казалі, што адно дзіцё кінула снегам у чалавека з банды і гэта мела стаць прычынай знішчэння вёскі, — кажа Віктар Лемеш. — Пасля пачалі збіраць авёс для коней, а некаторым асобам сказалі прыехаць з коньмі і вазамі. Я быў сярод іх. Мішу Нічыпарука ўзялі з сабой, каб паказваў ім дарогу і дамоў ужо не вярнуўся. Усім апошнім сказалі распрануцца, забралі кажухі і валёнкі. Я думаў, што расстраляюць, але адзін з банды сказаў, што і так спалімся. Усім жыхарам Залешан сказалі прыйсці на сход у дом Дзмітрыя і Уладзіміра Сахарчукоў і нас туды загналі. Тых, што заяўлялі, што яны католікі, пускалі. Пасля забілі вокны і дзверы і каля хаты паставілі людзей з кулямётамі.

— Людзі з банды паказаліся мне маладымі, прыгожа апранутымі ў вайсковую вопратку хлопцамі. Іх камандзір „Буры” быў крыху старэйшы. Запамятала іх, бо затрымаліся ў нашай хаце. Нас на кухню перасялілі, а самі занялі вялікі пакой. Тата схаваўся ў каморцы, а пасля пад печ улез. Калі заўважыў, што людзі з банды сядзяць у вялікім пакоі, пабег і схаваўся ў хляве. Паколькі быў ён толькі ў бялізне, мама панесла вопратку. Убачыў гэта адзін з банды. Аднак парадачны быў чалавек і не выдаў бацьку. Мы, дзяўчынкі, праз дзірку ад ключа заглядалі ў вялікі пакой. Бачылі разложаную на стале вялікую карту і людзей сабраных каля яе. „Буры” быў без двух пальцаў. І сёння пазнала б яго, калі б магла ўбачыць. Быў ён круглатвары, сярэдняга росту, гадоў 30-40, крыху таўставаты, — расказвае Ніна Лемеш, жонка Віктара. — Калі мы з мамай пайшлі на сход, найменшая сястра засталася схаваная ў запечку. Неасцярожна скінула яна патэльню на падлогу і людзі „Бурага” ўчулі гэта. Выцягнулі яе і голенькую ўкінулі ў хату, дзе ўсе сабраліся. Мы яшчэ здолелі заўважыць, як іншыя дамы і хлявы падпальвалі. Хіба той, што замяшчаў „Бурага”, выстраліў у страху хаты, дзе мы сабраліся і яна загарэлася. Кожны роспачным голасам пачаў крычаць, развітваліся з сабой. Ніна Негярэвіч з Сухавольцаў прыйшла прасіць на вяселле і не выпусцілі яе. Вельмі сумавала па нарачоным і сям’і. Усе плакалі, а некаторыя маліліся. Адзін сярод бандзёраў парадачны быў. Адбіў нам дзверы і сказаў: „Uciekajcie, bo sploniecie”. Мы так і пабеглі па вузенькім панадворку паміж хлявамі і клунямі, якія ўжо гарэлі. Усе, што гарэлі ў хаце, уцяклі і пражылі. Гасподзь пашкадаваў.

— Беглі мы ў Тапаркі, бо туды было найбліжэй. Калі падбеглі пад вёску, даведаліся, што там людзі „Бурага” чакаюць у альшыне. Я босы быў, бо вопратку раней забралі. Ногі папухлі ад марозу. Калі далі мне ў Тапарках апрануцца, пабег я ў сваю вёску. Усё дагарала і дымела. Найдаўжэй гарэла тое месца, дзе мы пад падлогай сала ад бандаў хавалі, — гаворыць Віктар Лемеш. — Згарэлі тыя, што схаваліся ў хатах. Цяжарная Марыя Нічыпарук абгарэла і памерла. Рыгор Леанчук выносіў на руках двух сыноў. Дзеткі задушыліся ад дыму, а яго забілі. Былі і іншыя дзеткі, якія згарэлі ў хатах. Некаторыя загінулі яшчэ да пажару. Зялінку з Сухавольцаў забілі ў клуні. Забілі Пятра Дземянюка, які не сказаў, дзе знаходзіцца бацька, што быў солтысам Залешан. Бацька адбег за вёску і праляжаў у снезе. Фёдара Сахарчука забілі і пакінулі ў свірне.

— Чаго ж ад нас, праваслаўных, хацелі, якія з дзеда-прадзеда тут жылі. Крычалі, каб мы да Сталіна ўцякалі. А што ж ён нам за адзін? Ён нам ніхто, — гаворыць павышаным голасам Ніна Лемеш. — Адбудоўвацца трэба было хутка і па сённяшні дзень наша вёска не можа дайсці да сябе. Амаль усё згарэла, толькі адна хата Яна Каляды засталася. Ён схаваўся ў доме і калі банда ад’ехала, пачаў гасіць прызбу, ад якой узяўся агонь. Дом быў прыкрыты чарапіцай і мабыць таму ўдалося яму ўратаваць яго. Іншы дом, які не спалілі, быў толькі ў будове. Мой бацька, які быў схаваны ў хлеўчыку, здолеў выпусціць з хлява дзве каровы. Авечак таксама выкідаў, але яны баяліся агню і згарэлі ў хляве. Людзі з Залешан пайшлі жыць да сваякоў. Мы зімавалі ў дзядзькі ў Тапарках, а вясной пачалі будавацца, — кажа Ніна Лемеш. — Быў сацыялізм, але амаль ніякай дапамогі не было. Каб не сваякі, паўміралі б ад голаду. Дзе былі вялікія сем’і, ездзілі па вёсках і прасілі ў людзей дапамогі.

— Далі нам надзел сосен у пушчы. 25 фасметраў дрэва трэба было падрыхтаваць і вывезці. З іх будавалі мы дамы. Аднак, пасля дзесяці гадоў, сказалі вяртаць грошы за гэтае дрэва і нават прымусова сцягвалі належнасць. У першую чаргу людзі будавалі дамы, бо трэба было недзе спаць. Хлеўчыкі часовымі рабілі. Укопвалі стаўбы і абабівалі дошкамі. Найбольш памагалі сваякі, — гаворыць Віктар Лемеш.

— Калі мы гарэлі ў хаце, то я малілася: „Госпадзе, выведзі мяне адсюль і буду Табе служыць”. Малілася, каб Бог выратаваў усіх і ніхто не загінуў. Такое змаганне і нянавісць — за грахі. У нас бацьку забілі і ўсё згарэла. Некаторым давалі нейкую вопратку, але не ўсім. Памятаю, як маці закручвала лахманамі ногі і працавала пры будове хаты. Два гады пасля вайны пісалі мы нават у Варшаву за дапамогай, але нічога адтуль не атрымалі, — успамінае ўстрывожаная Валянціна Нічыпарук.

— Апрача нашай вёскі банда „Бурага” спаліла яшчэ Шпакі і Зані. Быў загад выгнаць беларусаў у Расію, — гаворыць усхваляваны Віктар Лемеш. — Даведаўся я, што „Бурага” дэлегавалі з Варшавы ў Белавежскую пушчу на працу ў лясной ахове. Уцёк ён у лес і з дэзерціраў арганізаваў атрад. Раней быў у падпольнай арміі на Віленшчыне і ўжо там быў непаслухмяны ў адносінах да сваіх камандзіраў.