Першая дзесяцігодка

Яўген МІРАНОВІЧ

Лукашэнка здзівіў свет у 1995 г., калі аб’явіў рэферэндум у справе дзяржаўнай мовы і нацыянальных сімвалаў. Гісторыя не ведала такіх выпадкаў, каб найвышэйшы прадстаўнік улады выступаў за выцясненне мовы карэннага насельніцтва і ўвядзення ў публічны ўжытак мовы суседняга народа. Гісторыя таксама не знае выпадку, калі па ініцыятыве ўлады сімвалы свабоды замянілі сімваламі зняволення.

Два гады спатрэбілася сярэдне інтэлігентнаму афіцэру КДБ Аляксандру Лукашэнку, каб пабудаваць сістэму ўлады, дзе не было фактычна месца для палітычнай канкурэнцыі. Людзі з блізкага атачэння прэзідэнта, якія захацелі весці апазіцыйную дзейнасць, таямніча загінулі. Дэмакратычная апазіцыя імкнулася стварыць канкурэнцыю легітымнымі метадамі, аднак прэзідэнцкі апарат так хутка мяняў заканадаўства, што фактычна само існаванне апазіцыі стала злачынствам.

У выніку другога рэферэндуму 1996 г. Лукашэнка атрымаў уладу, якая дазваляе яму распускаць парламент. Поўны кантроль за публічным жыццём дазволіў прэзідэнту атрымаць пажаданы вынік на чарговых выбарах. Манаполія на сродкі масавай інфармацыі дала магчымасць прадставіць кожнае галасаванне як вялікую перамогу прэзідэнта.

У Беларусі ў апошніх дзесяці гадах узнікла асаблівая сістэма ўлады, падабенства якой дарма шукаць у Еўропе. Нават Слабадан Мілошавіч не меў у Сербіі такой манаполіі ў палітычным і гаспадарчым жыцці краіны як Лукашэнка ў Беларусі. У Сербіі была апазіцыя, якая выводзіла на вуліцы сотні тысяч людзей. Прэзідэнт Украіны Леанід Кучма — таксама супярэчлівы палітык, якога цяжка назваць прыхільнікам дэмакратыі. Аднак, на Украіне дзейнічае апазіцыя і прысутная яна таксама ў парламенце і сродках масавай інфармацыі. Найважнейшае, што Кучма не прынізіў свайго народа, не адабраў у яго мовы ды атрыбутаў незалежнасці і свабоды.

Сістэма ўлады ў Беларусі пад панаваннем Лукашэнкі найбольш напамінае краіны Сярэдняй Азіі — Узбекістан, Туркменістан, Казахстан ці Кіргізстан. Аднак там заўсёды была цалкам іншая палітычная традыцыя і структура грамадства. Можна падазраваць, што для Лукашэнкі натхненнем быў Кітай, дзе ва ўмовах таталітарнага камуністычнага рэжыму хутка развівалася гаспадарка. Справа ў тым, што ў Кітаі эліты ўлады выходзяць з радоў партыі, дзе пра месца паасобных людзей вырашае калектыў. У Беларусі, дзе гаспадарка развіваецца, як на еўрапейскія ўмовы, таксама даволі хутка, няма такой партыі. Усе рашэнні поўнасцю апынуліся ў руках аднаго чалавека.

Улада Лукашэнкі трымаецца не толькі на сіле міліцыі, адміністрацыі і кантролю за сродкамі масавай інфармацыі. Ад пачатку свайго панавання меў ён шмат прыхільнікаў. Несумненна выйграў ён першыя прэзідэнцкія выбары ў 1994 г. Пра сапраўдныя вынікі апошніх вядома няшмат. Аднак прабываючы ў Беларусі адчуваецца, што мае ён і цяпер падтрымку вялікай часткі беларускага грамадства, асабліва пакалення ў пенсійным узросце.

Кожная дыктатура пакідае ў грамадстве адмоўныя рысы. Такая сістэма ўлады не канчаецца разам з адыходам дыктатара. Нават тыя, якія змагаліся з таталітарнымі рэжымамі, будучы пасля пры ўладзе, часта імкнуліся пакарыстацца іх спрошчанымі метадамі кіравання. Лукашызм, як форма ўлады, не знікне ў Беларусі пасля адыходу Лукашэнкі. Не прападзе тым больш, што Лукашэнка на пенсію не збіраецца, а ніхто і нідзе яго ў свеце не чакае. Не можа ён пакінуць улады і таму, бо ведае, што кожная наступная — дэмакратычна выбраная — можа рашуча адмоўна ацаніць усю яго палітычную актыўнасць. Ведае ён таксама, што паслядоўнасці такой ацэнкі могуць быць вельмі прыкрыя.