Паўлючук ад загумення

— З „Нівай” былі Вы 13 гадоў. Тут знаходзім, між іншым, тэму Вершаліна, якую Вы разгарнулі ў далейшай творчасці. З ніўскіх карцін вырастае Ваш „Judasz”. Ці раскрыеце перад намі той час, калі, як ніўскі следапыт, вандравалі па нашай цудоўнай бацькаўшчыне? Як Вы трапілі ў „Ніву”?

— Пасля арміі я працаваў у бібліятэцы ў Рыбалах і там пісаў рэцэнзіі, якія дасылаў у „Ніву”. Але ўжо і раней друкаваўся. Пачаў у арміі, — я служыў у пехацінцах-мінамётчыках, ад допісаў у вайсковы часопіс, пасля, м.інш., у „Zarzewie”, „Nowa Wies”. У той час я папаўняў сваю педагагічную адукацыю, настаўнічаў, кончыў беларусістыку ў Настаўніцкай студыі ў Беластоку. На завяршэнні студыі, на балі ў БГКТ, Георгій Валкавыцкі стаў у мяне дапытвацца, чаму ў апошні час малавата маіх допісаў. „А, і так я журналістам не буду!” — „А чаму не? Я вас узяў бы адразу і сёння!” Праўда, я два гады яшчэ працаваў у ГП БГКТ, спачатку як старшы інструктар, пасля як кіраўнік культурна-асветнага аддзела, працягваючы супрацоўніцтва з тыднёвікам. На ніўскі штат прынялі мяне 1 лютага 1963 года.

— У Вашых „Вандроўках пешахода” Вы трапілі, між іншым, на тэму Вершаліна.

— У дзяцінстве ўсё гэта было прадметам фальклору. Расказы вечарамі. Песенькі. „Пайшла маці да Грыбова, заставіла дочку ўдома...” Я за час працы ў „Ніве” кончыў сацыялогію, пісаў магістэрскую працу якраз аб Вершаліне, на гэтай тэме аснаваны таксама мой дактарат, у прафесара Млечкі, які таксама зрабіў я як ніўскі журналіст. Здзіўляецеся, адкуль у мяне час на ўсё быў? Тут неабходная добрая арганізаванасць. „Ніва” дала мне магчымасць адначасова сабраць цікавы матэрыял. Пайшоў я „ад загумення”. Ездзіў у глыбінку. Не карыстаўся выдавецкай машынай, а ехаў аўтобусам, хадзіў ад вёскі да вёскі, ад чалавека да чалавека...

— Вы сябравалі з Эдвардам Рэдлінскім...

— Рэдлінскі казаў: «Глянь, у „Ніве” адны арыгіналы працуюць». „Ніва” была атракцыйным месцам для літаратурных, і не толькі, асяроддзяў. Тут друкавалася часам такое, на што не маглі сабе дазволіць іншыя часопісы. Прыходзілі сюды людзі, як, напрыклад, Юзаф Дайчгеванд, пра якога паверхам вышэй, у „Беластоцкай газеце”, пісалася як пра апальную асобу... Юрка Валкавыцкі мала і здзівіўся: „Ты яшчэ Гамулку сюды прывядзеш!” Рэдлінскі мае тэксты паказваў, чытаў у „Беластоцкай”: так, казаў, трэба пісаць. У „Ніве” так можна! А мае „Запіскі пешахода” так і ўзніклі. Ходзячы ад вёскі да вёскі, ёсць час асэнсаваць пэўныя справы, абдумаць, зрабіць здымак, сустрэць людзей.

— Ёсць гісторыі запісаныя, аб іншых дагэтуль ходзяць легенды, умела падаграваныя Вашай і сённяшняй папулярнасцю, як сустрэча з Гандзяй пад Збучом.

— Гэтае імя стала імем гераіні „Judasza”... Кабета капала бульбу. Прысеў ля яе і я, стаў распытваць аб цяжкае вясковае жыццё. Пасля, за збожжам, стаў занатоўваць матэрыял для рэпартажу. Ідзе бабуля згорбленая пад хворастам, зраблю, думаю, здымак, з тэлеаб’ектывам. Прыцэліўся. Бабуля мяне звочыла. Крычыць: „Гандзю, а там што такое?” — „Э там, ходзіць якісь дурань па полі з апаратам і кажа, што яму тяжко!” У той самы дзень меў я журналісцкую сустрэчу ў збучоўскай святліцы. Такіх сустрэч у нас было шмат — з чытачамі, распавядалі мы і аб друкаванні „Нівы”, і вялі іншую асветную беларускую справу (я прымаў удзел недзе ў каля 200 сустрэчах, разам са Шведам, Баршчэўскім). Бачу, што сабраныя не вельмі на мяне глядзяць, а недзе ўбок. А там — тэлевізар. „Ты гавары, гавары, нам абы толькі карцінкі!” Праўда, голасу ад тэлевізара амаль не чутна. Бачу, што не вельмі я тут на месцы. Думаю, хоць здымак зраблю, будзе ў „Ніву”, як народ у клубе-святліцы да культуры горнецца. Бліснула фоталяпма. „Аяй! — схапіўся за вочы глядач. — Мала што нічога не чую, а яшчэ й не бачу! Асляпіў!”

Бачыце, „Ніва” была, як і „Лявоніха”, беларускай установай, якая перш за ўсё людзям асацыявалася з беларускім рухам і духам. З беларускай справай.

— Калі Вы сталі апальным журналістам, ставіўся Вам закід у нацыяналізме...

— Якраз тады паляцела пару асоб. Сакрат Яновіч, Збышка Насядка, Эдвард Рэдлінскі. Як казалі пра мяне, я sprzymierzylem sie z wrogiem partii, да таго палякам. Стаў я адначасова нацыяналістам і польскім, і беларускім. Кіраўнік парткантролю Кірылюк сказаў: To jest, niestety, prawda — jestescie nacjonalista i polskim, i jednoczesnie bialoruskim. Працаваць мне партыя ў „Ніве” не дазволіла. Szukajcie pracy, szukajcie, bo podciagniemy was pod ustawe antypasozytnicza! Я быў тады ўжо доктарам сацыялогіі, да таго з настаўніцкім дыпломам пасля педліцэя. Шукаў працы ў школе. У кураторыі сказалі, што маглі б мяне паслаць у вясковую школу, але я некваліфікаваны настаўнік, а хапіла ім тады кваліфікаваных... Першыя тры месяцы рабіў я ў... ЦК ПАРП, у Працоўні доследаў над моладдзю. Хацелі мяне там прыняць на штат, паслалі ліст у Беласток па рэкамендацыю, і атрымалі страшныя звесткі — вось мяне выкінулі з партыі як нацыяналіста, такі я і такі, да таго падазраваюся ў... падпале ваяводскага камітэта партыі! Шэф па друку ЦК, брат Рышарда Капусцінскага, хацеў мяне ратаваць, запрапанаваў мне працу ў новым часопісе ў Слупску. А дзе ж цягнуцца з усім абозам — у мяне была ўжо сям’я! Знаёмыя аформілі мне працу ў ваяводскай управе па справах цагельніцтва як спецыяліста па арганізацыі цэглаў... Працаваў тры месяцы. Паўгода быў без граша, жонка таксама не працавала. „Перахавалі” мяне ў бібліятэцы беластоцкага Філіяла Варшаўскага універсіэта як „адзінага рэвізіяніста, якога выпадае мець шаноўнай вучэльні”, да часу, калі змяніўся ваяводскі сакратар партыі. Здзіслаў Куроўскі сам запрапанаваў мне сустрэчу, распытаў, ці не хачу вярнуцца ў „Ніву”. Я хацеў застацца ўжо ў навуцы. Куроўскі рэкамендаваў мяне ў Асяродак навуковых даследванняў. Мабыць, хацеў неяк пакрыць маю крыўду.

— Вы засталіся ў навуцы. Адным з першых у Польшчы і не толькі сацыёлагаў, рэлігіязнаўцаў. Вашы кнігі сталі настольнымі для пакаленняў навукоўцаў. Пасля Вашага апавядання, якое стала культавым, беларускага „Цудадзейнага шкельца” (яно апынулася ў зборніку найлепшай беластоцкай беларускай прозы другой паловы ХХ ст.), на ўсю Польшчу прагучаў Ваш „Judasz”. Тут вяртаецеся да тэмы, якую распрацавалі Вы навукова. Тэкст аб даспяванні чалавека ў гісторыі. Хлопец Саша — з Каменя пад Гайнаўкай.

— Пісаў — перш за ўсё для псіхатэрапіі. Гісторыю ўвёў свядома, каб зацерці гэту сувязь, што гэта кніга — у сапраўднасці аба мне самім. Як можна паказаць Сашку з Каменя ці з Рыбалаў на працягу сарака гадоў? Гэта быў свядомы і спецыяльны прыём. Успрыманне „Judasza” ў Польшчы спрыяльнае, крытыкамі і чытачамі (тыраж практычна раскупіўся, кніга будзе дадрукоўвацца). Адзін з крытыкаў у Варшаве на сустрэчы, здаецца, трапна сказаў: „Сам хацеў быць дэміургам і паправіць свет, але змогся”. Гістарычны матыў я хацеў падпарадкаваць псіхалагічнай праўдзе. Пішучы „Judasza”, дасведчыў цікавага творчага механізму. Толькі ў канцы даведаўся я, аўтар, што стане з героем! Пісаў згодна з інтуіцыяй. Цешуся з публікацыі „Judasza”, бо тыя, хто са мною жыў, аднойдуць там сябе.

— Дзякуем за размову.

PS. Бенефіс Уладзіміра Паўлючука — 7 чэрвеня г.г. у кавярні „Кабарэ” ў Беластоку.