Беларускія выхадцы ў Чэхіі

Ян МАКСІМЮК

У красавіку 2001 года беларускі КГБ затрымаў і выдварыў за межы краіны, за „грубае парушэнне правілаў знаходжання замежных грамадзян у Рэспубліцы Беларусь”, чэшскага журналіста Міхала Плаўца (Michal Plavec). „Парушаючы дзеючае заканадаўства, без рэгістрацыі ў Міністэрстве замежных спраў, Плавец арганізаваў на тэрыторыі Рэспублікі Беларусь работу замежнай арганізацыі, неаднаразова ўдзельнічаў у несанкцыянаваных масавых акцыях, якія суправаджаліся парушэннямі грамадскага парадку” — КГБ сказаў у паведамленні для грамадскасці.

Плавец — журналіст агульнавядомага, незалежнага палітычна-грамадскага тыднёвіка „Respekt” у Празе. У Беларусі Міхал Плавец яшчэ прадстаўляў чэшскую праваабарончую і гуманітарную арганізацыю „Чалавек у нядолі” (Clovek v tisni), якая, між іншым, аказвае студэнтам, выкінутым па палітычных матывах з беларускіх вышэйшых навучальных установаў, дапамогу ў працягванні навучання ў Чэхіі. Адразу пасля дэпартацыі Плаўца КГБ апячатала ягоную мінскую кватэру і ўстанавіла назіранне за ёю. Самому Плаўцу беларускія ўлады забаранілі ўезд у Беларусь на працягу пяці гадоў.

Пасля выдварэння Плаўца мінчук Ілля Глыбоўскі, які супрацоўнічаў з арганізацыяй „Чалавек у нядолі” ад 1998 г., адчуў, што КГБ можа дабрацца і да ягонай скуры. А таму ён не стаў чакаць візіту „людзей з панурымі абліччамі ў чорным”, а яшчэ ў гэтым самым месяцы з’ехаў у Чэхію.

У Чэхіі даволі ліберальны закон аб палітычных уцекачах і эмігрантах. Лібэральны — у параўнанні з іншымі еўрапейскімі краінамі. Ці ліберальны ён увогуле, у нейкім абсалютным вымярэнні — справа нявырашаная. На гэты конт пачуеце самыя розныя меркаванні ад людзей, які шукалі і шукаюць палітычнага прытулку ў Чэхіі.

У кожным разе, Ілля не меў вялікага клопату, каб пачаць новы раздзел свайго жыцця ў Чэхіі. Ён прабыў усяго 10 дзён у адмысловым асяродку для ўцекачоў у Вышніх Лготах у паўночнай Мараве, дзе напісаў просьбу аб палітычным прытулку. А потым чэшскія сябры з арганізацыі „Чалавек у нядолі” — якую ў Чэшскай Рэспубліцы ўсе ведаюць і вельмі шануюць — дапамаглі яму ўладкавацца на працу ў гэтай самай арганізацыі. У лістападзе 2001 г. да яго прыехала ягоная дзяўчына, Рыта, з якой яны збіраліся пабрацца шлюбам у Мінску. Вяселле згулялі ўжо ў Чэхіі, а пад канец 2002 г. у іх нарадзілася дачка, якую назвалі Паўлай — гэта чэшскі адпаведнік імя Паўліна.

Калі запытаемся ў выпадковых беларусаў, ці ведаюць яны нешта пра нейкіх сваіх суродзічаў, што пражывалі ці пражываюць у Чэхіі, мы хутчэй за ўсё пачуем імя Францішка Скарыны. Ну як жа, у 1517 годзе ў Празе Скарына надрукаваў на старабеларускай мове свой „Псалтыр”, стаючыся такім чынам гістарычна першым друкарам сярод усходніх славянаў. А за наступныя два гады з-пад ягонага друкарскага станка, таксама ў Празе, выйшлі 22 кнігі Бібліі ў ягоным перакладзе.

Значна менш людзей будзе ведаць, што ў Празе жыла невялікая беларуская грамада ў 20-я гады мінулага стагоддзя. Пачалося з 1919 года, калі ў Празе з’явіліся першыя студэнты з Беларусі. Тагачасны чэхаславацкі ўрад падтрымліваў сувязі з урадам Беларускай Народнай Рэспублікі і выдзяліў пэўную колькасць стыпендыяў студэнтам-беларусам. Аднак жа ў агульнай колькасці выхадцаў з бальшавіцкай Расіі беларусы былі ўсяго кропляй у моры. Найбольшыя калоніі выхадцаў у міжваеннай Чэхіі стварылі расіяне і ўкраінцы. Ацэньваецца, што ў 1920-я ў чэшскіх вучэльнях навучалася каля 300 беларусаў, амаль выключна з Заходняй Беларусі, што засталася пад Польшчай пасля Рыжскага трактата 1921 г., паколькі выехаць легальна з БССР на вучобу за мяжу было практычна немагчыма.

Сярод беларускіх студэнтаў у міжваеннай Чэхіі варта згадаць моваведа, перакладчыка ды грамадска-палітычнага публіцыста і дзеяча Янку Станкевіча; Аляксандра Орсу, выдатнага беларускага педагога, дырэктара славутай Беларускай гімназіі імя Янкі Купалы у Заходняй Нямеччыне ў 1945-49 гг.; лекара Янку Геніюша, які потым ажаніўся з вядомай беларускай паэткай Ларысай Геніюш; паэта Уладзіміра Жылку, якога савецкія пісьменнікі намовілі вярнуцца з Прагі ў Беларусь, проста ў лапы катаў з НКВД.

У 1923 г. з Коўна ў Прагу пераехаў урад БНР. У Празе, на Альшанскіх могілках, пахаваныя прэзідэнты БНР Пётра Крэчэўскі (1928) і Васіль Захарка (1943). Пасля камуністычнага перавароту ў Чэхаславакіі ў лютым 1948 г. трагічны лёс напаткаў Янку і Ларысу Геніюшаў, якіх камуністычны чэшскі ўрад, нягледзячы на тое, што яны былі чэхаславацкімі грамадзянамі, выдаў савецкаму НКВД. У 1949 г. Вярхоўны суд БССР засудзіў Геніюшаў на 25 гадоў лагераў. Гэткі лёс, на шчасце, абмінуў іхняга сына Юрку, пазнейшага паэта-„белавежца”, які пасля арышту бацькоў апынуўся ў сваякоў у Варшаве, а потым пасяліўся на Беласточчыне, сярод беларусаў.

Новыя беларусы — журналісты — з’явіліся ў Празе ў 1995 г., разам з пераездам Радыё Свабодная Еўропа/Радыё Свабода з Мюнхена ў чэшскую сталіцу. А ў 1997 г. у Чэхіі з’явіліся першыя беларускія палітычныя ўцекачы (статус палітычнага ўцекача ў Чэхіі сёння маюць больш за 130 беларусаў). Сярод іх: Ганна Сурмач (былая старшыня таварыства „Бацькаўшчына”), Андрэй Рамашэўскі (заснавальнік і старшыня Беларускай партыі аматараў піва), Сяргей Навумчык (былы дэпутат Вярхоўнага Савета ад БНФ, журналіст), Наталля Судлянкова (журналістка, сябра БНФ, былая прадпрымальніца).

У 1997 г. у Празе ўзнікла адукацыйна-асветная беларуская Суполка Скарына, якая гуртуе каля 60 беларусаў, што жывуць у розных месцах Чэшскай Рэспублікі. Старшынюе суполцы Ганна Сурмач, а адным з яе найактыўнейшых дзеячоў ёсць „стары пражанін”, спадар Юрка Станкевіч, сын Янкі Станкевіча і брат Вячкі Станкевіча — папярэдняга дырэктара Беларускай службы Радыё Свабода. Да Суполкі Скарына належаць таксама Тамара і Кастусь Бандарукі ды Ян і Галіна Максімюкі з Беласточчыны, якія апынуліся ў Празе не па палітычных, а па чыста эканамічных прычынах.

У заканчэнне вернемся да Іллі і Рыты. Яны пасяліліся ў мястэчку Лысае над Лабай, кіламетраў 30 ад Прагі, дзе дасталі велізарную кватэру (80 квадратных метраў) ад мясцовага самаўрада. Плацяць за яе такі чынш, які плацілі б мясцовыя чэхі. Дарэчы, Ілля і Рыта вельмі цёпла згадваюць прывітанне ў Лысым — пра арганізацыю „Чалавек у нядолі” людзі там чулі, а таму Іллю стрэлі не толькі як палітычнага ўцекача ад аўтарытарнага рэжыму, але таксама як свайго чалавека, які працаваў і працуе разам з чэхамі дзеля шляхетных мэтаў.

Бацькі Іллі і Рыты круцілі носам над іхнай пастановай жыць у Чэхіі, але сэрцы ім крыху памякчэлі, калі яны наведалі сваіх дзяцей і ўнучку ў Лысым і пабачылі, як яны даюць сабе рады на чужыне. На маё пытанне, ці не хочацца ім вярнуцца ў Мінск, Ілля і Рыта адказваюць, што зробяць гэта адразу, як толькі палітычныя абставіны ў іхняй Айчыне зменяцца ў лепшы бок.

— Але я не ведаю, што я адкажу на гэткае пытанне, калі там нічога не зменіцца яшчэ гадоў 10, а мы будзем жыць увесь час тут, у Чэхіі, — дадае Рыта.

Аўтар дзякуе Іллі Глыбоўскаму за дазвол скарыстаць у гэтым тэксце ягоны нарыс пра беларусаў у Чэхіі.