Беларускія майстры дакумента

На чацвёртым курсе я вырашыла напісаць магістэрскую дысертацыю пра творчасць Тамары Саланевіч. З дапамогай прыйшоў мне Мікалай Нестаровіч — кінааператар большасці яе фільмаў. Лёс сутыкнуў іх пры рэалізацыі „Крэсавай балады”. Я вырашыла падзяліцца з чытачамі „Нівы” эфектам маіх размоў. Наколькі я ведаю, гэта апошняе інтэрв’ю Мікалая Нестаровіча.

— Як успамінаеце Тамару Саланевіч, якой Яна была?

— Я нарадзіўся ў Орлі. Калі быў яшчэ малады, не прызнаваўся, хто я. Калісьці дзіўна глядзелі на праваслаўных прадстаўнікоў нацыянальных меншасцей. Тамара заўсёды з паднесенай галавой гаварыла, што яна праваслаўная прадстаўніца беларускай меншасці, родам з Беласточчыны. Яна не толькі не саромелася, але ганарылася гэтым. Усе ведалі, хто яна і ставіліся да яе з пашанай. Яна ўмела ўсё растлумачыць, абараніць свае погляды і даказаць, што мае рацыю.

Людзі называлі мяне „Міколай”, а яна заўсёды гаварыла да мяне „Коля”, так, як называлі мяне ў Орлі.

Тамара ўсё сваё жыццё ахвяравала тэлебачанню. Не знайшла часу, каб упарадкаваць сваё асабістае жыццё. Не мела мужа, дзяцей, хаця не магла наракаць на недахоп зацікаўлення з боку мужчын. Была цыганскай прыгажосці — чорныя валасы, бліскучыя цёмныя вочы, смуглы твар — найпрыгажэйшай дзяўчынай ва універсітэце, а потым на тэлебачанні. Мела вялікую колькасць паклоннікаў. Я таксама быў крыху закаханы, аднак ніколі б нават не падумаў, што магу ў яе мець нейкія шанцы. Мы былі добрымі сябрамі.

Не выйшла замуж хіба з-за маці. Тамара выводзілася з багатай сям’і зямельных уладальнікаў і, відаць, маці хацела дачцэ адпаведнага мужа.

— Чаму Тамара Саланевіч занялася менавіта дакументальным фільмам?

— Спачатку я думаў, што калі буду рабіць мастацкія фільмы, буду „кімсьці”, што дакумент гэта фільм горшай катэгорыі. Працуючы з Тамарай я зразумеў, што дакументальны фільм таксама вартасны. Тамара хацела рабіць нешта, што пакіне след, што будзе больш трывалым і сапраўдным, чым мастацкая кінастужка. Дакумент заўсёды пакідае след у гісторыі. Я пераканаўся ў гэтым намнога пазней чым Тамара. Можа менавіта таму Тамара занялася дакументам.

— Тамара атрымала многа ўзнагарод. Як да іх ставілася?

— Тамару вельмі часта запрашалі на фестывалі. Пачаткова яна ездзіла, высылала свае фільмы. Атрымлівала ўзнагароды. Было гэта тады, калі адносіны паміж людзьмі на тэлебачанні былі цёплыя і не было столькі зайздрасці, калі адзін аднаму не краў сцэнарыя, як гэта здараецца цяпер. Калі ўсё памянялася на горшае, Тамара перастала прымаць запрашэнні. Многа разоў яе прасілі, каб паказала „Жэртву”, каб паехала ў Парыж. Прыслалі ёй нават запрашэнне і білет, хацелі, каб чытала там лекцыі, але яна не паехала. Ведала, што ўмее зрабіць добры і цікавы фільм. Гэтага ёй хапала.

— Колькі часу Тамара працавала ў Варшаве?

— Увесь час, толькі апошнія два гады працавала ў Беластоку, таму што адтуль бліжэй было да маці. З Беластока ў Нараўку недалёка. У Варшаве ўсе ведалі, што яе ніколі няма, што ўвесь час праводзіць з маці. Тады запрапанавалі Тамары працу ў Беластоцкім аддзяленні Польскага тэлебачання.

— Як думаеце, чаму Тамара працавала менавіта з Вамі?

— Тамара выбрала мяне, таму што ведала, што я буду гаварыць з людзьмі па-свойму і людзі будуць ведаць, што я свой чалавек, будуць больш даверлівымі. На жаль, не ўсе яе фільмы я мог здымаць, бо бывала і так, што ў гэтым самым часе я быў заняты, рабіў што іншае. Калі мы пачалі працаваць разам, тады ўжо стараліся гэтае супрацоўніцтва прадаўжаць.

Я добра ведаю гэтыя мясцовасці Беласточчыны, якія Тамара выбірала як план для сваіх фільмаў. Я хутка знаходзіў адпаведныя месцы для здымкаў, дзякуючы таму, што часта туды ездзіў, запамятаў асаблівыя месцы, гэта ж мае мясцовасці. Ведаю, дзе можна знайсці старэнькую хатку ці калодзеж з жураўлём.

Мы разумеліся з Тамарай без слоў, заўсёды ведалі ў чым справа.

— Я ведаю, што Вы здымалі фільмы не толькі для польскага тэлебачання.

— Сапраўды, здымалі таксама фільмы па заказу замежных тэлеканалаў Бі-бі-сі і Дыскаверы. У палове 1999 г. Тамара атрымала прапанову ад тэлеканала Дыскаверы зрабіць фільм пра татараў у Польшчы. Была шчаслівая. Зноў магла жыць атмасферай здымачнага плана. Фільм „Польскія татары” („Tatarzy polscy”, 2000 г.) паўстаў дзякуючы супрацоўніцтву польскага і французскага тэлебачанняў, як адна серыя цыкла „Ginace cywilizacje”. Польскі бок даў фільмавую групу, якая здымала і мантавала фільм, а ганарар плаціў французскі бок. Апрача гэтагa французскае тэлебачаннe згадзілася, каб польскае тэлебачанне бясплатна паказвала іншыя фільмы гэтага цыкла.

Тамара атрымала прапанову зняць фільм пра лэмкаў таксама для Дыскаверы, але ўжо не ўспела. Раней, у 1994 г., зрабіла фільм „Цярністы шлях” („Ciernista droga”) для І праграмы Польскага тэлебачання пра лэмкаў менавіта. Лэмкі прынялі нас вельмі сардэчна. Даўжэйшы час ніхто пра іх не гаварыў. Тамара паказала сапраўднасць іх лёсаў. Лэмкі з вялікай асцярожнасцю падыходзілі да тых, хто хацеў рабіць пра іх фільмы. Нас там ніхто не ведаў, аднак яны ў нейкі спосаб адчувалі, што Тамара выслухае іх, зразумее гэтае, пра што ёй раскажуць. Гэта быў першы фільм, які праўдзіва паказаў іх лёс. Нас там ніхто не ведаў, аднак калі даведаліся, што мы гэта Тамара Саланевіч і Мікалай Нестаровіч, усё змянілася. Памятаю, што гэты фільм быў паказаны ў тэлебачанні а другой гадзіне ночы, хіба пасля двух гадоў ад рэалізацыі.

— Якая была рэакцыя Тамары на канчаткова змантаваны ўжо фільм. Ці заўсёды Ёй падабаўся, ці здаралася так, што нечага ў ім не хапала, што трэба нешта змяніць?

— Паводле мяне чалавек заўсёды мае ўражанне, што можна было зрабіць больш і лепш, што нават у канчатковай версіі можна нешта змяніць. Часам здаралася так, што паводле Тамары фільм быў ужо гатовы і раптам аказвалася, што трэба змяніць нейкія сцэны, нешта зусім выкінуць. Тамара вельмі гэта перажывала і была незадаволеная. Аднак ведала, што калі гэтага не зробіць, фільм не будзе дэманстравацца. Папраўляла, але з вялікай неахвотай.

У фільмах Тамары вялікую ролю адыгрываў пейзаж. Некаторыя гавораць, што адразу пазнаюць, што на здымках Беласточчына, і што гэтыя здымкі рабіў я. Чаму? Таму, што я ведаю спецыфіку гэтага пейзажу. Тамара заўсёды падкрэслівала, што мае адразу відаць, што на здымках Беласточчына. Пейзаж меў суіснаваць з цэлай драматургіяй фільма і з яго героямі. Фільм „Польскі падкідыш” („Polski podrzutek”) здымалі ў Нараўцы, а чыгунку каля Бельска. Трэба было зняць сцэну, калі галоўная гераіня прыпамінае сабе Казахстан. Мы зрабілі так, што наша тэрыторыя імітуе Казахстан.

— А што рабілі, калі не было нейкіх важных рэквізітаў, а Тамара запланавала, што яны будуць патрэбныя?

— Тады хадзілі да людзей, прасілі, гаварылі, што нам патрэбнае, чаго шукаем і яны знаходзілі ўсё недзе ў сундуках. У нас быў свой плот з балясіны. Мы яго ўвесь час вазілі за сабою і ставілі дзе было трэба.

— Я ведаю, што Тамара рэгістравала Фестываль царкоўнай музыкі ў Гайнаўцы. Ці гэта знайшло адлюстраванне ў Яе фільмах?

— У большасці фільмаў Тамары чуваць вясковыя хоры. Паводле яе, такі спеў гучаў лепш, чым прафесіянальны хор, які спяваў з нот і які меў свайго дырыжора. Жанчын з вясковых хораў ніхто не вучыў. Яны проста адчуваюць гэтыя песні, спяваюць ад сэрца. Гэта натуральны, сапраўдны спеў, які стварае непаўторны клімат.

Тамара з вялікай павагай адносілася да праваслаўнага веравызнання і звязанай з ім культуры. Некалькі разоў рэгістрыравала Фестываль царкоўнай музыкі ў Гайнаўцы. Частым матывам у яе фільмах з’яўляюцца крыж, малітва, рэлігійныя спевы.

— Як ацэньваеце творчасць Тамары Саланевіч і сваё супрацоўніцтва з Ёю?

— Калі ўзяць пад увагу ўсё тое, што стварыла Тамара на працягу свайго жыцця, можна станоўча сцвердзіць, што ёю зроблена многа, арыгінальна і таленавіта.

Многа, таму што Тамара зрабіла больш чым трыццаць дакументальных фільмаў і рэпартажаў, у тым ліку адзін напаўдакументальны і напаўмастацкі фільм, вельмі важны і каштоўны ў яе творчасці — „Крэсавую баладу”.

Арыгінальна, таму што фільмы Тамары адрозніваюцца ад гэтых, якія рабілі іншыя дакументалісты. Яна мела свае ўлюблёныя матывы: крыж; дарога, якая здавалася не мець канца; захад сонца; царкоўныя спевы; твары людзей паказаныя без ніводнага каментарыя. Знаўца яе творчасці ў адной хвіліне пазнае яе фільмы. Яны маюць свой непаўторны клімат, герояў-натуршчыкаў, якія расказвалі пра сваё заблытанае, цяжкае жыццё. У фільмах Тамары больш смутку і цярпення, чым радасці і смеху, так як у жыцці. Кожны герой іншы, у кожнага доўгая гісторыя жыцця, свае выключныя лёсы.

Таленавіта, таму што Тамара ўмела паказаць так многа розных тэм, а ўсё на вельмі высокім узроўні, умела заахвоціць да супрацоўніцтва на доўгія гады. Паводле мяне супрацоўніцтва з Тамарай было канкрэтнае. Яна ведала, чаго патрабаваць ад сябе і ад сваіх „акцёраў”, таму што яна мела пачуццё тэмы, якое яе ніколі не падвяло.

— Вельмі дзякую.

Гутарыла Анна ДЭМЯНЮК