Пакінуць трывалы код

— Даўно. Апошні раз тры гады таму ў дарозе на Грабарку. Зараз бацькоўская хата стаіць пустая. Паўміралі мае бацькі, ды і мы з жонкай па прычынах здароўя, хаця і маем машыну, не можам туды даехаць. Доўгая дарога да свайго роднага.

— А як клікалі Вас тады ў дзяцінстве на вясковай вуліцы?

— Васіль Юркуў або Мэдведюў. Мой дзед быў вельмі моцны. Калі будавалі чыгунку Брэст — Беласток, то каб занесці адну рэйку, патрэбны былі чатыры асобы, а мой дзед патрапіў цягнуць яе сам. Такі быў дужака, але тады людзі былі моцныя, дзейнічаў натуральны адбор.

— Вам давялося яшчэ спазнаць, што такое голад...

— Яшчэ так, але не толькі мне, але і іншым плюціцкім людзям санацыйная Польшча не была роднай маці. Памятаю, не раз, калі ішоў з-над Нарвы дахаты, у галаве з голаду аж кружылася. Каб не ўпасці, я лічыў, колькі мне засталося крокаў у хату. І вытрымоўваў. Але быць бедным не абазначае жыць без годнасці. Памятаю, у 1938 г. мой сябра на школьным будынку напісаў: „Nie chcemy szkoly polskiej, ale bialoruskiej”. Польская паліцыя ўсю вёску цягала на допыты ў Бельск. Хоць мы і ведалі, хто напісаў, але ніхто не прызнаўся. Бачыце, якая была тады беларуская салідарнасць, гаворачы сённяшнімі словамі.

— Салідарнасць і зацятасць патрэбныя ў жыцці?

— Безумоўна. Без гэтага чалавек не быў бы тым, кім ёсць сёння.

— А Вашы сябры-аднавяскоўцы таксама пайшлі заваёўваць свет...

— Генеральна так. Лёс майго пакалення выглядае як першы такі масавы палёт птушак з беларускіх вёсак за навукай, за працай, у польскую грамадскасць. Не заўсёды быў аднак гэта вырай. Але людзі дабіліся поспехаў. Мае сябры з вёскі так, як і я, сталі навукоўцамі, вайскоўцамі, міліцыянтамі. Раз’ехаліся па ўсёй краіне.

— Калі, спадар прафесар, і Вы паляцелі са свайго дому і куды?

— У 1947 г. бацька завёз мяне ў Беласток. Мне трэба было і вучыцца, і працаваць. Быў я паўсіратою і мусіў сам зарабляць на сваю адукацыю. Працуючы ў кураторыі асветы, вучыўся ў вячэрняй школе. Рабіў па два класы ў адзін год. Мае поспехі заўважыў тадышні куратар Лойка і ў 1951 г. запытаўся, ці не хацеў бы я паехаць вучыцца ў Беларусь, у Мінскі універсітэт.

— І Вы скарысталіся гэтай прапановай?

— Ясна. Паступіў на біялогію, таму што механізмы функцыянавання прыроды мяне вельмі цікавілі. Выхаваны над ракою Нарвай, дзе ў дзяцінстве я купаўся і прыглядаўся ўсяму цікаваму, я інтуітыўна адчуваў, што яны былі мне блізкія. Сваё далейшае жыццё я прысвяціў гідрабіялогіі. Ну што ж, прывабіла і захапіла мяне вада як месца народзін жыцця.

— Ці ёсць можа другая навука, якой маглі б Вы быць так адданым?

— Здзіўлю Вас, але я меў намер паступіць і на гісторыю. І не пакідаю чытаць гістарычныя кніжкі па сённяшні дзень. На маіх паліцах адводжу ім такое самае важнае месца, як і біялогіі. Асабліва цікавіць мяне рэгіянальная гісторыя. Зараз выяўлю адзін сакрэт, пра які даведаецца ў гэты момант і мая жонка Ада (Ада Чачуга — шматгадовая журналістка нашай газеты). Распачаў пісаць успаміны пра сваё дзяцінства і маю вёску.

— Але вернемся яшчэ ў Мінск, у студэнцкія гады...

— Вучыўся я там з 1951 па 1956 год. На працягу пяці гадоў па ўсіх прадметах на экзаменах атрымліваў выключна пяцёркі, але здарылася і адна чацвёрка. А чацвёрка, вядома, выпала праз жанчыну, маю жонку Аду, якая так патрапіла заваражыць мяне... Будучы студэнтам, удалося мне пабачыць такую прыгажосць прыроды ў былым Савецкім Саюзе, што будучы прафесарам Медыцынскай акадэміі ў Беластоку, не раз ездзіў туды з сям’ёй адпачываць і працаваць навукова.

— Зараз адчуваецца вялікая настальгія ў Вашым голасе. Не хацелі Вы там застацца працаваць навуковым супрацоўнікам?

— Была такая прапанова з боку ўладаў універсітэта, але прыйшлі падзеі 1956 года і польскае пасольства ў Маскве загадала з’ехаць назад у Польшчу ўсім нам, студэнтам — грамадзянам Польшчы. У маім архіве захоўваецца пісьмо ад кафедры біялогіі з просьбай застацца. Добра, што жонку з Беларусі ўжо тады дазволілі прывезці, бо на год раней, не даючы згоды на супольны выезд, разбілі вялікае каханне аднаго знаёмага. Такі быў час.

— А як Вас успрымалі ў Беларусі тадышнія ўлады і студэнты — як беларусаў з Польшчы, ці як палякаў?

— Як палякаў. Не разумелі нічога. Або не хацелі. Памятаю, як беручы тады ў мяне інтэрв’ю, быў здзіўлены Адам Мальдзіс, у той час студэнт журналістыкі, калі даведаўся пра тое, што я — беларус.

— З Вашага аповеду вынікае, што ў Беларусі тады вучылася значная група беларускіх дзяўчат і хлопцаў з Беласточчыны?

— Так, была цэлая грамада. Памятаю, Валодзя Юзвюк быў на геаграфіі, Мікола Тарасевіч — на хіміі, Зося Грыц з Гайнаўкі — на беларускай мове і там выйшла замуж, Сцяпан Хвашчэўскі — на фізіцы. Штудзіраваў тады ў Мінску беларускую філалогію і сённяшні архіепіскап Лодзінска-Познанскі Сіман (інтэрв’ю з ім праз тыдзень у святочнай „Ніве”), і Мікола Гайдук, і Пётр Чарнякевіч. Прыпамінаю сабе лёс Аляксандра Семенюка — географа, якога пасля вяртання ў Польшчу з вучобы размеркавалі на працу ў Пілу. Не вытрымаў там хлопец у польскім моры, уцёк назад у Савецкую Беларусь разам з жонкай і дзецьмі.

— Спадар прафесар, Вам больш пашанцавала з размеркаваннем на працу?

— Паехаў па размеркаванне ў Міністэрства асветы, а тадышняя пані віцэ-міністр Яўгенія Красоўская (сама родам з Віленшчыны), паглядзеўшы мой дыплом, сказала: з такімі ацэнкамі ў вёску не паедзеш. Пабачыўшы, адкуль я родам, накіравала мяне на адзінае свабоднае месца на Кафедры біялогіі Медыцынскай акадэміі ў Беластоку, дзе я трапіў пад навуковыя крылы прафесара Вітальда Славінскага, дарэчы, таксама віленчука. Такім чынам, мне пашанцавала працаваць на сваёй Бацькаўшчыне з карысцю для развіцця навукі і прамоцыі Беласточчыны ва ўсім свеце.

— Безумоўна, Вы пакінулі трывалы код. Дзякуем.

Гутарыў Яўген ВАПА

ВАСІЛЬ ЧАЧУГА — прафесар, замежны сябра Беларускай Акадэміі Навук з 24 сакавіка 1995 г. і Нью-Йоркскай — з 24 верасня 1981 г. Аўтар звыш 600 самастойна апублікаваных прац на ўсіх кантынентах. Друкаваўся ў ЗША (дарэчы, у прэстыжным Гарвардскім універсітэце, быў таксама сааўтарам падручніка па біялогіі для амерыканскіх універсітэтаў, выдадзенага на Фларыдзе), у Англіі, Італіі, Францыі, Японіі, Ізраілі, Бразіліі, Кітаі, Паўднёва-Афрыканскай Рэспубліцы, Швецыі, Нарвегіі, Ісландыі. Ад 1968 года яго біяграфічная нотка была змешчана ў амаль трыццаці амерыканскіх, англійскіх і індыйскіх энцыклапедыях (WORLD WHO’S WHO IN SCIENCE — FROM ANTIQUITY TO THE PRESENT, INTERNATIONAL BOOK OF HONOR, WHO’S WHO IN THE WORLD і інш.). У 2003 годзе ўнесены ў Амерыканскім біяграфічным слоўніку ў спісак 2000 найбольш заслужаных для навукі вучоных свету і ўзнагароджаны залатым медалём AMERIСAN MEDAL OF HONOR. Да 90-х гадоў — старшыня Беластоцкага навуковага таварыства, у рамках якога выдаў чатыры першыя кніжкі айца Рыгора Сасны.