Меншасці — аднак праблема

Яўген МІРАНОВІЧ

Паводле перапісу насельніцтва ад 2002 года выявілася, што ў Польшчы пражывае менш чым адзін працэнт грамадзян няпольскай нацыянальнасці. Дзяржава сапраўды стала адзінаэтнічнай. Аказваецца аднак, што не зніклі праблемы з нацыянальнымі меншасцямі, а наадварот — яны нават узрастаюць. Ствараюць іх перш за ўсё людзі дзяржаўнага апарату, спецслужбаў, якія дзякуючы нацыянальным меншасцям маюць працу і апраўданне для свайго існавання. Паводле іх меркавання, нацыянальныя меншасці, якіх афіцыйна амаль няма, прадстаўляюць усё яшчэ патэнцыяльную небяспеку для дзяржавы. Нават адзін працэнт людзей іншай культуры аказваецца велічынёй невыноснай для ўплывовай часткі пануючай нацыі.

Логікай традыцыйнага мышлення, у катэгорыях „мы і яны”, карыстаюцца некаторыя вучоныя. У мінулым годзе паказалася праца Малгажаты Будыты-Будзынскай, выдадзеная Інстытутам палітычных даследаванняў Польскай акадэміі навук Mniejszosci narodowe — bogactwo czy problem?^* Змест кніжкі адназначна паказвае, што ў выпадку беларусаў ніякае багацце, а толькі вялікі „problem”. Аўтарка змяшчае шмат фактаў з жыцця таксама нашай меншасці, аднак не паказвае крыніц сваёй інфармацыі. Выкарыстоўвае навуковую літаратуру, а дакладней яе невялікую частку, тую, якая пацвярджае раней пастаўленыя аўтаркай тэзісы. Атрымліваецца такім чынам новая міфалогія пра нацыянальныя меншасці, якая несумненна будзе адпавядаць патрэбам нацыянальнай палітыкі рэалізуючых яе дзяржаўных устаноў.

Беларусы, як вядома кожнаму польскаму вучонаму, гэта камуністы. Пасля вайны — можна прачытаць ва ўступе — выехала ў Савецкі Саюз каля 36 тысяч беларусаў „zwlaszcza tych zwiazanych z Komunistyczna Partia Zachodniej Bialorusi i Armia Czerwona” (с. 18). Хаця большасць уцякала перад „бурымі”, „лупашкамі” і „млотамі”, заўсёды можна сказаць: „Уцякалі таму, што камуністы”.

Апошнім часам дзяржаўныя службы, а за імі вучоныя, адкрылі, што Беласточчына гэта этнічныя ўкраінскія землі. Камуністы, вядома, маскоўскія агенты, учынілі мясцовы люд беларусамі, але цяпер настаў час выпраўляння крыўдаў. Кожны вучоны, беластоцкі і варшаўскі, піша пра канфлікт паміж тутэйшымі ўкраінцамі і беларусамі. Хаця такога канфлікту няма, але адчуваецца вялікае жаданне, каб ён заіснаваў. Праблема ў тым, што пару соцень мясцовых украінцаў, якіх бацькі былі яшчэ беларусамі, не ў змозе выклікаць ніякага канфлікту. Амаль дваццаць гадоў намагання з боку дзяржавы, пры вялікай падтрымцы царкоўнага апарату, каб стварыць альтэрнатыўную беларусам нацыянальную групоўку, як паказаў перапіс 2002 года, прынеслі мізэрныя вынікі. Як жарт гучыць сказ Будыты-Будзынскай пра „ukrainskojezycznych Podlaszczan”, якія заклікалі насельніцтва Беласточчыны „deklarowac rzeczywista przynaleznosc narodowa” (с. 26).

З кніжкі я даведаўся, што быў я кандыдатам у Сейм падчас выбараў 1997 г. Гэта можа і не гучыць асабліва дзіўна. Можна было б прыняць такую інфармацыю як звычайную памылку, таму што я неяк адзначыў сваю прысутнасць у палітыцы. Аднак камітэт, з якога мяне аўтарка ўчыніла кандыдатам на пасла, выклікаў маё вялікае здзіўленне. Паводле Будыты-Будзынскай, я быў адным з выдатных кандыдатаў ад Stowarzyszenia Slowianskich Mniejszosci Narodowych Rzeczypospolitej Polskiej — „Prawоslawni” (с. 149). Я з рухам „славянаў” не меў ніякіх дачыненняў, а тым часам старшыня „славянскіх меншасцей” Яўген Чыквін выступае ў кніжцы як дзеяч і кандыдат ад ЗСЛ, хаця, як мне здаецца, не быў членам гэтай партыі.

Аўтарка спасылаецца на мае словы і піша: „To sami Bialorusini zrezygnowali na poczatku lat 70. ze szkol narodowych” (с. 167). Ніколі такіх фактаў я не прыводзіў. Сказ вырваны з кантэксту артыкула з 1992 г., у якім гаварылася, што пад ціскам улад дзеячы БГКТ пісалі прашэнне ў Міністэрства асветы, каб ліквідаваць школы з беларускай мовай навучання, зманіпуляваны так, што сапраўдны ініцыятар пагрому беларускага школьніцтва ў сямідзесятых гадах — дзяржаўныя і партыйныя ўлады — зусім прапаў у гэтых аналізах.

Беларуская інтэлігенцыя ў кніжцы Будыты-Будзынскай увогуле выглядае не надта цікава. Як не посткамуністы, тады звычайныя няўдачнікі. Дамагаюцца не вядома чаго, раз прымусовага навучання роднай мовы, другі раз — беларусазнаўчых студыяў. Улады далі нам нават Кафедру беларускай культуры, але — піша аўтарка — няма ахвотных вывучаць беларусазнаўства. Ніхто беднай не паінфармаваў, што гэтую ініцыятыву задушылі пакуль яна яшчэ нарадзілася. Знішчылі такімі самымі метадамі як у сямідзесятых гадах беларускае школьніцтва, выкарыстоўваючы беларускіх сялян з прафесарскімі званнямі.

Улады не паспелі закончыць пабудову музея ў Гайнаўцы — піша Будыта-Будзынска — а беларускія дзеячы ўжо пачалі дамагацца Цэнтра беларускай культуры ў Беластоку (с. 170). Фрагменты прысвечаныя беларусам могуць у чытача выклікаць шчырае абурэнне для паводзін нашых дзеячаў. „Ma sie wrazenie, ze liderom bialoruskim formulujacym coraz to nowe zadania nie chodzi o rzeczywiste potrzeby kulturalne i spoleczne (...), chodzi raczej o mnozenie stanu posiadania” (с. 170-171). Прагныя і на дадатак лянівыя, як у рэпартажах Вальдэмара Мілевіча з Беларусі. На шчасце тая самая нацыя. „Wsrod Bialorusinow dominuje raczej wyczekiwanie i przywiazanie do paternalizmu: to wladze powinny organizowac i finansowac imprezy kulturalne, wydawac czasopisma dla mniejszosci, utrzymywac obiekty nalezace do mniejszosci i dbac o narodowe szkolnictwo” (с. 172). А ўсё гэта вынік надта блізкага прабывання побач камуністычнай улады і „wyuczonej bezradnosci”, — тлумачыць аўтарка спасылаючыся на класіка, Сакрата Яновіча.

Не ведаю ці Малгажата Будыта-Будзынска — малады ці дасведчаны даследчык. Хочацца верыць, аднак, што адсутнасць ведаў, а не злая воля паўплывала на тое, што атрымаўся такі вобраз беларусаў як народу, які не заслугоўвае на пашану. Узнікла яшчэ адна кніжка, якая замацоўвае міфалагічны вобраз нацыянальных меншасцей. Называецца яна навуковай працай. Аўтарка спасылаецца на закаранелыя ўжо міфы, створаныя штабам вучоных і неўзабаве можна будзе прачытаць у новых кніжках цытаты з яе навуковай працы. Так нараджаецца „аб’ектыўная праўда” пра людзей іншай культуры.

^* Malgorzata Budyta-Budzynska, Mniejszosci narodowe — bogactwo czy problem, wyd. ISP PAN, Warszawa 2003, ss. 346.