Называлі яго „дзядзька”

Ада ЧАЧУГА

— Хто вы па нацыянальнасці?

— Беларуска, — адказала яна.

— Як, вы ж жывяце ў Польшчы! — здзівілася перапісчыца.

— Дык вы ж у мяне не пыталі пра грамадзянства, а пра нацыянальнасць!

— А па-якому размаўляеце?

— Ні па-якому, — крыху ўзлавалася гаспадыня, — бо я жыву адна. Але калі хтось прыходзіць, то размаўляем і па-польску, і па-беларуску, і па-руску, і па-ўкраінску. Запішыце польскую і беларускую мовы. Так будзе добра.

* * *

Новая пацыентка, якую палажылі ў нашу палату, сказала мне з ходу: „Я — праваслаўная!” Было ў яе голасе крыху асцярожнасці, але я яе супакоіла: „Ну, і добра, будзем святкаваць разам”. Каб было больш пераканаўча, я дадала, што працую ў „Ніве”. „А мой бацька навучаў беларускай мове ў Бельскім ліцэі. Можа чулі, Ілья Захаравіч Бернат?!”

Хто б не чуў пра гэтага настаўніка-легенду! Колькі разоў сяброўкі з рэдакцыі Марыя Федарук і Валя Жэшка ўспаміналі яго добрым словам, і з гэтых успамінаў паўставаў вобраз патрабавальнага і справядлівага настаўніка, добрага і спагадлівага чалавека, разумнага старэйшага сябра, які ўмеў прывіць любоў да беларускай мовы.

Праўду кажучы, заўважае спадарыня Тамара, беларуская мова пасля смерці бацькі (27 студзеня мінула 30 гадоў ад таго дня) неяк выбралася з нашага дому. Тады мы ўжо больш гаварылі па-польску, маці і дзве дачкі: я і старэйшая Наталля, якую — з украінскай — звалі Таля. Бацька ж наш быў украінцам. А стаў ён беларусам у Навагрудку, куды ў дваццатых гадах прыехаў працаваць пасля заканчэння настаўніцкай семінарыі на Украіне. Хутка вывучыў беларускую мову.

У Навагрудку, расказвае спадарыня Тамара, у часе нямецкай акупацыі дзейнічалі беларускія школы. Бацька вучыў у падставовай школе, а Аляксандр Орса, бацька Алы Орсы-Рамана, якая цяпер жыве ў Нью-Йорку, быў інспектарам асветы. Алюньця і Галя, яго дачушкі, былі маімі сяброўкамі. Вельмі шкада, што не давялося нам сустрэцца ў восемдзесят дзевятым годзе, калі Ала была ў Беластоку...

На Беласточчыне, куды трапіла сям’я пасля вайны, Ілья Захаравіч Бернат (10.11.1897 — 27.01.1974) або Ілько, як называлі яго па-ўкраінску, прапрацаваў дваццаць гадоў. Пакуль у Бельску не адкрылі беларускі ліцэй, ён навучаў беларускай мове дзетак у вясковых пачатковых школах — у Стрыках, Мокрым, Райску. Інспектарат асветы, успамінае яго дачка Тамара, плаціў вясковым настаўнікам невялікія грошы, дык людзі стараліся дапамагчы прадуктамі. Памятаю, як бацька прывозіў то нейкую каўбаску, то кавалак сала, то крыху асыпкі ці бульбы для кароўкі, якую мы трымалі да сорак сёмага года.

Да Бельскага беларускага ліцэя бацька быў прывязаны як мала хто, кажа спадарыня Тамара. Аж да пенсіі даязджаў на працу з Беластока, куды бацькі пераехалі ў 1958 годзе, каб быць разам з дочкамі. Пакахаў Беларусь як нешта самае блізкае, але ў гадавіны Тараса Шаўчэнкі стараўся зрабіць у ліцэі ўкраінскі ўрок.

* * *

Усё жыццё працавала спадарыня Тамара ў рахункаводстве. Цяпер, у бальніцы, акуратна рахуе ў вялікім сшытку: якія прыпісаны ёй працэдуры, што ўжо адбыла, колькі яшчэ засталося... Марыць пра дом, хаця там яе ніхто не чакае. Мо толькі кватарант, хлопец з ваколіц Семяноўкі, студэнт універсітэта. Заўсёды бярэ на кватэру праваслаўнага хлопца ці дзяўчыну — усё ж крыху весялей, ды і ямчэй у кішэні пенсіянеркі.

Раніцай куплю, кажа яна, свежы хлеб і газету, пасля пайду на рыначак, усё ж там таннейшае. А калі нічога не купляю, дык і так на людзей пагляджу, знаёмых сустрэну, пагавару. Бо дома дык нават ні ката, ні сабакі не маю. А на каго ж бы іх кінуць, калі ўсё часцей у бальніцах бываць трэба пасля аперацыі бядра...

Калі была маладая, спадарыня Тамара спявала ў хоры пры Беларускім таварыстве, якім кіравала Людміла Панько. Там і з будучым мужам пазнаёмілася. Сёння, кажа, засталіся адны магілы: памёр бацька, тады маці, муж, трагічна загінуў трыццацігадовы пляменнік Ігар. Можа разлічваць толькі на сястру, інжынера-будаўніка на пенсіі, пляменніцу Ніку і яе сына — ліцэіста Яраслава.

Мы з сястрой, кажа спадарыня Тамара, на могілкі ходзім штотыдзень. Пойдзем у нядзелю, сядзем, сонейка свеціць, а мы сярод сваіх, быццам бы ніхто і не адышоў з жыцця... Пасля абедні ў царкве Усіх Святых абыдзем усе „свае” магілы, запалім свечкі — не глядзі, што зіма. Я ў парк не хаджу. А на могілках маё другое жыццё. Тут ляжаць мае сваякі і суродзічы, якія апынуліся ў Беластоку разам з намі. Яны ж, як і мой бацька, навучалі ў беларускай школе пры немцах. З намі тады прыехалі настаўнікі Фёдар і Анна Скокі, настаўніца Еўдакія Асташэвіч, а таксама сакратарка той жа школы. Анна Скок і Еўдакія Асташэвіч пахаваны недалёка ад нашых бацькоў. У Анны Скок тут нікога няма, муж яе пахаваны ў Бельску. Ну, як жа не прыбраць такую магілу! Тут жа ляжаць і Нікалаевы, сям’я сястрынога мужа, а сярод іх і род Волкавых, бацькоў вядомага ў Беластоку мастака-фатографа Віктара Волкава. І так, пакуль абыдзем магілы ўсіх сваіх, дык і дзень канчаецца.

* * *

Высветлілася, што і тут, у бальніцы, спадарыня Тамара быццам сярод сваіх. Бо вось жа, аказваецца, і маму рэабілітанта, і маму лекаркі Ілья Захаравіч вучыў у Бельскім беларускім ліцэі. А калі ў нядзелю лекарка з сям’ёй паехала да цешчы, дык мужава цётка аказалася таксама яго былой вучаніцай. Вучні за ім проста прападалі, сказала яна, хаця вымагаў ён ад іх шмат. Любілі яго, як мала якога настаўніка. Нават называлі яго цёпла: „дзядзька”.