Карысны перапіс

Алег ЛАТЫШОНАК

Пачну з чаканага. Цэнтр беларушчыны там, дзе быў, у Чыжах (81,81%). Толькі на волас адсталі ад Чыжоў Дубічы-Царкоўныя (81,33%). Досыць было б, каб у Дубіцкай гміне беларусамі запісалася 10 чалавек больш і яны зраўняліся б з Чыжоўскай. Такое становішча трывае ўжо стагоддзе, бо якраз жыхары гэтых гмін (Яўген Хлябцэвіч з Кленік, што ў гміне Чыжы і Іван Краскоўскі з Дубіч-Царкоўных) заснавалі першую беларускую арганізацыю на Беласточчыне, бельскую арганізацыю Беларускай сацыялістычнай грамады ў 1906 г.). На трэцім месцы гміна Орля (68,93%), за ёй Гайнаўская-вясковая (64,91%).

Больш у ніводнай гміне працэнт беларусаў не перавысіў паловы. У некалькіх гмінах не хапіла няшмат. У Нарве (49,23%) — да паловы не стала ўсяго 36 чалавек. Крышку горш выпалі: Нараўка (47,27%) і Бельская-вясковая (46,68%) ды Кляшчэлі (41,83%).

Парог 20% пераступілі яшчэ толькі Чаромха (28,71%) і Гарадок (23,07%). Больш за 10% беларусаў у гмінах Нурэц-Станцыя (16,36%), Міхалова (14,17%), Мілейчычы (13,09%) і Белавежа (11,54%).

Парог статыстычнай памылкі (3%) пераступілі беларусы ў гмінах Заблудаў (8,48%), Боцькі (8,11%), Шудзялава (4,86%), Мельнік (4,17%), Юхнавец-Касцельны (3,95%), Супрасль (3,22%) і Крынкі (3,20%)

Найбольш гарадскіх беларусаў у Беластоку — 7 434. Гэта ніжэй парога статыстычнай памылкі (2,98%). Прызнаюся шчыра, я сам спадзяваўся, што беларусамі запішацца тут напалову менш людзей. Улічыўшы, што ў Беластоку пражывае каля 40 000 праваслаўных, беларусам запісаўся з іх недзе кожны пяты.

У Гайнаўцы пражываюць 5 954 беларусы (26,41%). У Бельску — 5 602 (20,66%). Улічыўшы, што ў Бельску прапорцыі праваслаўных і католікаў больш-менш 55% да 45%, а ў Гайнаўцы недзе 66% да 34% (магчыма трэба было б зрабіць праўку на карысць праваслаўных), аказваецца, што беларусамі ў Гайнаўцы запісаліся 34-35% праваслаўных, а ў Бельску 31%. Нават калі дадаць 308 украінцаў, паказчык для Бельска будзе ніжэйшы, чымсьці для Гайнаўкі — 32,5% непалякаў сярод праваслаўных.

На чыё пажаданне прынялі на працу ўкраінскіх, а не беларускіх інструктараў культуры

Украінцамі палохалі нас 20 гадоў. Кожная просьба пра фінансавыя сродкі, ці час у радыё і тэлебачанні кончыліся сакраментальным адказам: а ў нас ёсць яшчэ і ўкраінцы, ім таксама належыцца, трэба дзяліцца (грашыма, часам і г.п. і г.д). І дзе ж цяпер тыя ўкраінцы: у Беластоку 417 (плён дваццацігадовай працы архіепіскапа Савы), у Бельску 308, у Гайнаўцы 103. Толькі ў Чаромсе ўкраінцы пераступілі парог статыстычнай памылкі: 120 чалавек, 3,14%. У Бельскай гміне, якой шмат гадоў кіраваў войт, актыўны ўкраінец, вынік яго дзейнасці практычна заключыўся наступным вынікам: 94 украінцы. Асабліва паказальныя вынікі ў гмінах Сямятыцкага павета. Беларускага руху ў некаторых гмінах амаль, а ў некаторых і зусім не было. Нягледзячы на практычную адсутнасць беларускай канкурэнцыі, украінцы не пераканалі ў цэлым Сямятыцкім павеце, са шматтысячным праваслаўным насельніцтвам, хаця б сотні чалавек. У Сямятычах цыганоў (ромаў) больш за тых украінцаў! Была ў нас і такая думка, што ўкраінцы нічога свайго ў нас не створаць, але ж вельмі шмат шкодзяць, узбуджаючы сярод падляшан (палешукоў) сумненні адносна сваёй нацыянальнасці. Вынікі перапісу пярэчаць такой думцы. Не відаць прынцыповай розніцы між тымі гмінамі, дзе ўкраінцы дзейнічалі, а тымі, дзе нічога не рабілі. Магчыма, паказчыкі для Бельска былі б крыху лепшымі, але напэўна не лепшымі за Гайнаўку. Беларусаў сярод праваслаўных было б у Бельску, скажам, 34-35%, а не 31%. У Беластоку беларусы, магчыма, пераступілі б парог статыстычнай памылкі, але не сумняваюся, што беластоцкім уладам абсалютна абыякава, ці беларусаў у іхнім горадзе 2,55%, ці 3%. Усё-такі трэба запытацца войта гміны Дубічы-Царкоўныя, чаму арганізуе ўкраінскае, а не беларускае Купалле; і запытаць іншых войтаў, на чыё пажаданне прынялі на працу ўкраінскіх, а не беларускіх інструктараў культуры.

З такой самай хуткасцю, як сярод „падляшоў”, а нават яшчэ хутчэй, і без ніякай украінскай дапамогі, ішоў працэс паланізацыі сярод „ліцвіноў”. Можам здзекавацца з падляшскіх украінцаў, што дваццаць гадоў малолі паветра, але і нам самім няма чым пахваліцца. У гмінах Белавежа і Міхалова, дзе праваслаўных можа і больш за палову, беларусы ледзь пераступілі 10%. Нібы ў Вялікім Горадзе Беластоку жывуць, не на вёсцы. Скажам, у Белавежы Нацыянальны парк і столькі вучоных людзей з Польшчы тут панаехала, што прыгнетлі тубыльцаў сваім інтэлектам. І турысты іх затапталі. Гміна Міхалова яшчэ пры Герэку, у сямідзесятыя, выбраная была прафесарам Наневічам (быў такі стратэг) як галоўны напрамак польскага „Культуркампфу”. Беларускую мову з ліцэя вывелі, пад вадасховішча вёскі адсялілі і атрымалася някепска.

Усё ж такі, чым растлумачыць наш правал у гміне Гарадок? Дзве трэці праваслаўных, традыцыі, выдатныя дзеячы, „Басовішча” і ўсяго 23,07% беларусаў? Можна толькі суцяшацца, што каб так не стараліся, было б у Гарадку беларусаў удвая менш.

Можна запытаць гмінныя ўлады, што ў іх адбываецца

Даволі цікава параўнаць вынікі перапісу з „Даведкай аб навучанні беларускай мовы ў школах Падляшскага ваяводства” („Ніва” № 47/2003). У школах у гмінах Чыжы і Дубічы-Царкоўныя працэнт вучняў, якія вывучаюць беларускую мову вышэйшы за працэнт беларусаў сярод насельніцтва. Гэта сведчыць аб павазе да сваіх нацыянальных каранёў. У Гарадоцкай гміне адпаведны працэнт вучняў роўны (вышэйшы?) працэнту беларусаў. Ва ўсіх іншых гмінах і гарадах гэты працэнт нашмат ніжэйшы. У Нурцы-Станцыі, Міхалове, Мілейчычах і Белавежы, дзе працэнт беларусаў перавышае 10%, ніводзін вучань не вывучае беларускай мовы. У Чаромсе (прыпомню — амаль 29% беларусаў), на 272 вучні беларускую мову вывучаюць толькі 13. Можна крытыкаваць за гэта бацькоў, але можна запытаць і гмінныя ўлады, што ў іх адбываецца.

Не маю пад рукой адпаведных даных для Беластока, Гайнаўкі і Бельска. Перад бацькамі гэтых 57 вучняў, якія вывучаюць беларускую мову ў Беластоку, можна толькі нізка пакланіцца. Адносна Гайнаўкі і Бельска з параўнання колькасці беларусаў і колькасці вучняў, якія вывучаюць беларускую мову вынікае, што ў Бельску навучанне беларускай мовы стаіць напалову лепш як у Гайнаўцы.

Адносна веравызнання беларусаў можна сказаць адно: вынікі ясна паказваюць, што ў каталіцкіх гмінах беларусаў няма.

Калі ўжо гутарка пайшла пра „падляшоў” і „ліцвіноў”, дык вынікі перапісу дазваляюць сцвердзіць, што сярод беларусаў першых каля 75%; інакш кажучы, на трох „падляшоў” выпадае адзін „ліцвін”.

Pan Minister w grobie sie przewraca

Наогул, вынікі перапісу для нас карысныя. У выпадку ўвядзення закону аб мовах меншасцяў як дапаможных, павінен ён дзейнічаць на ўсёй тэрыторыі Гайнаўскага павета, горада і гміны Бельск, гмін Орля і Гарадок (ўсё ж такі варта старацца), бо ў большасці еўрапейскіх краін, у якіх дзейнічаюць падобныя законы, абавязвае парог 20%. Калі ўлады будуць літасцівыя, дык яшчэ ў гмінах Нурэц-Станцыя, Міхалова, Мілейчычы і Белавежа. Дзякуючы перапісу, ніхто ўжо не мае ніякіх падстаў, каб заяўляць, што няма ведама, якой, апрача польскай, мовай павінна тут карыстацца адміністрацыя. З пункту гледжання правоў меншасці практычна неістотнае, ці гэтай меншасці больш за 20%, ці больш за 80%. Калі ўлады будуць неміласэрныя, дык і 100% будзе мала.

Беларускі масіў тае, але паволі. Нішто мяне ў сувязі з вынікамі перапісу так не цешыць, як успамін пра міністра ўнутраных спраў Леапольда Скульскага, які на пачатку 20-х гадоў заяўляў, што праз 50 гадоў усіх беларусаў пасадзіць на адной канапе. Прайшло гадоў восемдзесят, а беларусаў у Польшчы надалей тысяч пацьдзесят. Якой трэба было б канапы! Pan Minister w grobie sie przewraca.