Знайсці патрэбнае слова

Янка ТРАЦЯК

Чарговы,VІІІ Агульнапольскі конкурс беларускай паэзіі і прозы, як заўсёды па-свойму парадаваў і па-свойму азмрочыў. Журы конкурсу і на гэты раз адмовілася ад прысваення месцаў і толькі адзначыла лепшыя творы і творцаў сярод удзельнікаў. Такая нагода выклікана адсутнасцю разнастайных высокамастацкіх твораў, якія маглі б быць вартымі адпаведнага пачэснага месца. Тым не менш, варта заўважыць, што некаторыя аўтары маглі б прэтэндаваць на тое ці іншае месца, калі б не сумнеў у аўтэнтычнасці дасланых твораў і іх аўтараў (неадпаведнасць тэксту дзіцячай ментальнасці, высокакваліфікаваная рэдакцыя тэкстаў і інш.). У сувязі з гэтым, хацелася б пажадаць (асабліва малодшым) больш самастойнасці. Крытэрыі, якіх звычайна прытрымліваецца журы, застаюцца нязменнымі — гэта выяўленне аўтарамі праз адпаведныя літаратурныя вобразы і формы свайго ўспрыняцця і свайго бачання свету.

Увогуле, важнай праблемай для тых, хто займаецца літаратурнай творчасцю, з’яўляецца праблема пошукаў тэмы альбо ідэі (пра што можна напісаць). Творчасць удзельнікаў конкурсу ў гэтым плане вызначаецца стракатасцю (ад беспраблемнасці і дробнатэмнасці да сур’ёзнай тэматыкі і праблематыкі). Усякая тэма (ідэя, праблема) патрабуе сваёй рэалізацыі праз мастацкае слова. Якімі б высокімі не былі ідэі і важнымі праблемы, але, калі аўтар не знайшоў патрэбныя словы і вобразы для іх увасаблення, яны застаюцца на ўзроўні фіксацыі на пісьме і не больш. Такі тэкст не выклікае ўражання і не мае ніякай каштоўнасці. Слова можа ўзмацніць, альбо аслабіць ідэю ў тэксце, перайначыць сэнс, змяніць кірунак думкі, расставіць іншыя акцэнты; зрабіць тэкст шматзначным, загадкавым, незразумелым, пустым... Усё залежыць ад аўтарскага майстэрства (адчуванне слова, інтуіцыя) умець знаходзіць такое слова і правільна выкарыстаць яго ў патрэбным кантэксце. А вось гэтага — у большай ступені — бракуе ўдзельнікам конкурсу. Зразумела, што ёсць і іншыя заганы, пра што ўжо гаварылася ў артыкуле „Паласатая літаратура”, („Ніва” ад 8 снежня 2002 г.) і яны застаюцца актуальнымі, але сёння хацелася б звярнуць увагу на выкарыстанне слова ў кантэксце. Для адных аўтараў такая праблема з’яўляецца менш значнай, для другіх — больш. Так, да першых можна аднесці Наталлю Кандрацюк-Свярубскую. У аўтаркі „Як вымерлі яцвягі” ёсць свой стыль і свая тэма. Нельга не заўважыць і беспамылковасць структуры тэксту як тэксту мастацкага. Апавяданне адрасуецца дзецям малодшага і сярэдняга школьнага ўзросту, але ад гэтага яно яшчэ больш набірае вагі, бо пісаць для дзяцей трэба так, як і для дарослых і яшчэ лепш. Цікавым апавяданне можа быць і не толькі для дзяцей, асабліва, сваімі інтрыгуючымі сюжэтнымі паваротамі. Інтрыгуе і сама назва „Як вымерлі яцвягі”. І, сапраўды, шмат мы ведаем пра тых яцвягаў... Аўтарка дае саю версію (казачную), якая цудоўна можа быць успрынята дзіцячай свядомасцю і, якая дае падставы для пытання: а хто такія яцвягі? Вось і яшчэ адно прызначэнне літаратуры: будзіць цікавасць да нашай гісторыі. Увогуле, у перспектыве ў Наталлі Кандрацюк-Свярубскай можа атрымацца цікавая кніга апавяданняў з перапляценнем (паводле яе стылю) некалькі сюжэтна-вобразных ліній: гістарычная, казачна-фантастычная, сучасная. Адзіная заўвага да твора „Як вымерлі яцвягі” — няма вартаснага мастацкага адказу на пытанне паводле назвы. Усё занадта проста: „Яцвягі не хацелі слухаць Мароза. За гэта ён памяняў іх у лясных звяроў і птушак”. Не хапае тут некалькіх патрэбных слоў, якія маглі б драматызаваць сітуацыю.

Цяжка зрабіць якую-небудзь заўвагу Радаславу Маціевічу (апавяданне „Кот Кіпцюровіч”). Застаецца толькі адно: пахвала, пахвала за сюжэт, вобразнасць, іронію, гумар і правільнае ўжыванне патрэбных слоў.

Сярод дэбютантаў у І групе — школьнікаў і гімназістаў — хацелася б адзначыць Уршулю Пташынскую, Анну Артэмюк, Анну Герман, Мартыну Еву Леанеўскую і Наталлю Вярбіцкую. Увогуле, першыя спробы дэбютантаў аформіць сваю думку паводле паэтычных і празаічных радкоў падаюць добрыя спадзяванні.

У асяродку дарослых (ІІ група) адчуваюцца пэўныя зрухі ў асэнсаванні новых тэм, пошуку новых прыёмаў, формаў, што не можа не парадаваць. Але, у большасці, творы не дасягаюць мастацкай дасканаласці, якая характэрна сапраўднай літаратуры. Тым не менш, такія аўтары, як Славамір Кулік, Віталь Воранаў, Анна Яканюк, Магдаліна Леанчук, Анатоль Маўчун, Наталля Зофія Лемеш заслугоўваюць увагі разнастайнасцю тэматыкі, слоўнай эксперыментальнасцю, псіхалагічным напружаннем і экспрэсіянізмам, сацыяльнай засяроджанасцю. Найбольш дасканалым можа быць тэкст Віталя Воранава „Рубікон”. Такія творы, як „Сусвет”, „Сутарэньні мудрасці” „загружаны” дзеепрыслоўнымі і дзеепрыметнымі абаротамі (што не характэрна для беларускай мовы ўвогуле, а для паэтычнай тым больш) абцяжарваюць сутнасць, робяць твор неўспрымальным, празаічным: „Малітва сон успрыняць дапамагала, можа мару // Якая нейздзяйсняльнаю аказвалася потым // Сваёю неакрэсленасцю афарбоўваючы долю // Той кволы элемент надзеі пакідаючы ў зморы” („Сусвет”) — колькі тут непатрэбных слоў. Глыбокія праблемы і думкі кранае Славамір Кулік: „...не паспею сказаць табе „дабранач” // як заснём сном нашых мараў// аб затрачаным раі”. Затрачаны рай — вечная тэма мастацтва. Альбо: „Пакуль кахаем // ахінае нас пачуццё // прыкмячаем цені вясёлкі // мігценні маленькіх іскрынак”. Як тут не параўнаць каханне з сонцам, бо, менавіта, калі выглядае сонца, можна заўважыць тыя радасці жыцця, якіх не заўважаем у шэрых буднях. Але аўтару не хапіла тых слоў і вобразаў, якія былі б вельмі патрэбныя для завяршэння такога паэтычнага пачатку. Анна Яканюк „ваюе” ў моры сацыяльнай лірыкі („Наша вайна”, „Чырвоная вада”) і займаецца „няхітрай арыфметыкай”. Лепш было б, каб гэтай „арыфметыкай” займаліся палітыкі, а што да сацыяльнай тэматыкі Анны Яканюк, дык варта згадаць, што ў беларускай паэзіі, асабліва першай чвэрці XX ст., сацыяльны пафас быў дамінуючым (Янка Купала, Якуб Колас, Цётка, Алесь Гарун, Макар Краўцоў). Праблемы сацыяльнай несправядлівасці ў грамадстве могуць быць аб’ектам літаратуры, толькі трэба падыходзіць да іх як літаратару — прафесійна. Праўда, у Анны Яканюк праблема лішняга слова прысутнічае ў меншай ступені.

Цікавыя ўспаміны даслаў на конкурс Анатоль Маўчун. Такі жанр літаратуры заўсёды можа быць апраўданым, асабліва, калі пададзены жывой мовай, з улікам розных эпізодаў жыцця і паваротамі лёсу.

Многія творы застаюцца на ўзроўні замалёвак, другім жа не хапае арыгінальнасці, трэцім — свежасці і навізны і г.д. Але агульнай заганай для ўсіх удзельнікаў конкурсу з’яўляецца выкарыстанне непатрэбных слоў, слоў якія не нясуць ні сэнсавай, ні лагічнай, ні эмацыянальнай, ні экспрэсіўнай нагрузкі. І варта звярнуць на гэта ўвагу тым, хто займаецца і хто хоча займацца літаратурай. Няма магчымасці засяродзіць увагу больш падрабязнага аналізу твораў удзельнікаў конкурсу, дарэчы, мы і не ставілі такой мэты, але адзначым, што ў многіх творах ёсць літаратурнае зерне, а гэта значыць, што пры рэдакцыйнай праўцы такія творы могуць быць даведзены да дасканаласці. Але хацелася б пажадаць, каб такімі рэдактарамі выступалі самі аўтары.