Жыў паэт з сумнай душою

Сяргей ЧЫГРЫН

Родная сястра паэта, відаць, прадчуваючы нешта кепскае, сачыла за братам і калі пабачыла, што ён хоча сабе адабраць жыццё, хацела яму ў гэтым перашкодзіць, але было ўжо запозна, бо скіраваны ў грудзі рэвальвер выстраліў. І хоць куля ў сэрца не папала, то аднак прычынілася да таго, што 27 чэрвеня Міхась Явар сканаў у Горадні, куды перавезены быў на лекі.

Міхась Явар з’яўляўся нашым сталым супрацоўнікам. Ягоныя творы былі друкаваны на бачынах „Шляху моладзі”.

Паходзіў Міхась Явар з небагатае беларускае сялянскае сям’і. Ён глыбока перажываў сучасныя падзеі і цяжкае палажэнне беларускага народу. Здароўе меў слабое і доўга хварэў на сухоты. Апошнім жа часам папаў ён у цяжкія жыццёвыя абставіны. Усё гэта так забойча дзеіла на ягоную маладую душу, што нервы больш не маглі вытрымаць”.

З той трагічнай смерці паэта прайшло роўна 70 гадоў. І 100 гадоў з дня яго нараджэння. Менавіта гэтыя дзве даты нядаўна адзначыла творчая інтэлігенцыя Мастоўшчыны. Ушанаванне адбылося ў вёсцы Лунна Мастоўскага раёна. Адна з вуліц гэтай вялікай вёскі з 1991 года пачала насіць імя Міхася Явара, а на мясцовых могілках знаходзіцца магіла паэта. На магіле ўстаноўлены помнік з граніту, які вырабіў і ўсталяваў мастоўскі майстар Вячаслаў Халько.

На магілу Міхася Явара яго землякі ўсклалі кветкі, а пасля тут адбыўся мітынг памяці. Яго адкрыў заслужаны работнік культуры Беларусі дырэктар Гудзевіцкага літаратурна-этнаграфічнага музея Алесь Белакоз. Алесь Мікалаевіч шмат гадоў збіраў літаратурную спадчыну свайго земляка, таму яго расказ пра Міхася Явара ўсіх вельмі зацікавіў: „Нарадзіўся паэт Міхась Явар у 1903 годзе. Дзяцінства прайшло ў роднай вёсцы Мінявічы Мастоўскага раёна, а з 1915 года ён быў у бежанстве. Там і адчуў юнак вялікі сум па родным Нёмане, па багатых беларускіх лясах, па нашых палях-паласяках. Пачуццё выключнасці родных Мінявічаў не пакідала Міхася Явара праз усё жыццё. Калі вярнуліся з бежанства, не было за што рук зачапіць. Зямлі мала, а сям’я вялікая: маці, малодшы брат Васіль і сёстры Люба і Вольга. Міхась пачаў рыбачыць на Нёмане. Хлопец ён быў вельмі спрытны і працавіты. Ведаў рыбныя месцы, вывучыў рыбныя сакрэты, іх паводзіны ў розныя поры года і ў рознае надвор’е. Рыбы ён лавіў шмат і прадаваў яе гандлярам ды службоўцам з мястэчка Лунна. А яшчэ Міхась Явар быў вельмі акуратным, заўсёды сціпла, але ахайна апранутым, паголеным і чыстым. Хоць меў невялікую адукацыю (тры класы), але многія лічылі яго інтэлігентам. І ён ім быў: вёў вялікую асветна-патрыятычную дзейнасць, пісаў вершы, якія друкаваліся на старонках часопіса „Шлях моладзі”, у заходнебеларускіх газетах, арганізоўваў вечары з пастаноўкамі п’ес, з песнямі і танцамі, нават сам цудоўна спяваў. Асаблівую актыўнасць Міхась Явар выявіў у грамадоўскія дваццатыя гады, калі быў сябрам БСРГ”.

Алесь Белакоз расказаў таксама аб тым, што ў Гудзевіцкім музеі ў 1968 годзе быў створаны куток, які знаёміць наведвальнікаў з трагічным лёсам паэта-земляка. „За асабістыя грошы ўдалося заказаць у скульптара Станіслава Быка два бюсты Міхася Явара: адзін быў ахвяраваны для Луненскага музея, а другі ўстаноўлены ў нашым Гудзевіцкім музеі, — працягваў свой аповед Алесь Мікалаевіч. — Гэта выклікала незадавальненне ў тагачаснага партыйнага кіраўніцтва. Была наладжана татальная праверка працы Гудзевіцкай сярэдняй школы і кожнага яе працаўніка. У праверцы прымалі ўдзел інспектары і загадчык раённага аддзела адукацыі, райкамаў партыі і камсамола, дырэктары школ і іншыя асобы. Толькі з дапамогай беларускіх пісьменнікаў удалося ў музеі захаваць бюст Міхася Явара”.

З Лунна сённяшнія землякі Міхася Явара паехалі ў яго родную вёску Мінявічы, дзе яшчэ захавалася хата паэта. Уяўляеце, гэтай хаце больш за сто гадоў. Ды і сама вёска знаходзіцца ў маляўнічым месцы на крутым беразе Нёмана. Найпрыгажэйшае месца на Мастоўшчыне. Не любіць такую вёску і не быць паэтам проста немагчыма. Дарэчы, летам там часта жыла польская пісьменніца Эліза Ажэшка (1841-1910). У лютым 1887 года яна пісала Яну Карловічу: „Тры тыдні таму назад быў у мяне ваш добры знаёмы з Вільні пан Багушэвіч. Вельмі прыемна правяла з ім некалькі гадзін. Ён чытаў мне свае беларускія творы і нават даў мне іх копіі з асобным вершыкам, таксама напісаным для мяне па-беларуску. Будучым летам паспрабую чытаць іх маім мінявіцкім знаёмым”. Добра было б, каб сёння ў хаце Міхася Явара зрабіць літаратурны музей. Хата ж незвычайная, яна як і сама вёска Мінявічы, мае непасрэднае значэнне ў гісторыі беларускай і польскай літаратур.

Што датычыць паэтычнай спадчыны Міхася Явара, дык яна амаль не захавалася. Перад смерцю куфэрак са сваімі вершамі, паэмамі і пісьмамі паэт занёс свайму сябру Вінцуку Мікулу. Калі пачалася вайна, Мікулу шукалі немцы. Жонка яго, баючыся, каб немцы не выявілі вершаў Міхася Явара, усе архівы знішчыла. Засталося толькі тое, што было апублікавана ў заходнебеларускім друку. У 1990 годзе Уладзімір Калеснік, які называў паэта „з чулай сумнай душою” адзін верш „Паклон чалавечаму страданню” ўключыў у анталогію „Ростані волі”. Сапраўды, Міхась Явар найбольш пісаў пра сумнае, асабліва туга і роспач скразною лініяй праходзяць праз ягоныя паэмы „Шляхам цярністым”, „Думы ў адзіноце” і „За сэрцам”.

Самота адчуваецца і ў вершах паэта, прысвечаных роднай прыродзе, асабліва Нёману. Але Нёман заўсёды быў і застаўся надзейным сябрам паэта, які да апошніх дзён яму ніколі не здрадзіў:

О, мой Нёман мілы,
О, мой Нёман родны,
Толькі ты застаўся верным
У маім жыцці, у маім каханні,
У маім штодзённым цяжкім страданні.
Ты не пакрыўдзіў мяне,
Ты мне ніколі не здрадзіў,
Як здрадзілі людзі...

Побач з вёскаю Мінявічы на беразе Нёмана сёння ляжыць вялікі камень-валун. На сціплым 100-гадовым ушанаванні паэта было вырашана выбіць на камені два словы „Міхась Явар”. Няхай Нёман, якога любіў паэт з Мастоўшчыны, сваімі хвалямі чытае гэтае імя.