Крыж — сведка чалавечага лёсу

Міхал МІНЦЭВІЧ

Прыдарожны крыж з часанага каменя ў Кальніцы выканаў калісь мясцовы майстар Пажэжыньскі. Каля крыжа адбываецца абрад асвячэння палёў; ён таксама вывадны — адпраўляюцца тут паломнікі і памерлыя. Як расказаў мне Эўгеніюш Прушатар, пенсіянер, уладальнік суседняга з крыжам палетка, крыж гэты нагадвае таксама пра трагедыю з часу апошняй вайны. Загінула тут некалькіх савецкіх салдат, а нямецкая гармата не абмінула і крыжа, які быў збіты з асновы; пасля вайны крыж паставілі крыху збоку. Пабітых салдат пахавалі былі каля крыжа, але пасля вайны эксгумавалі іх.

— Я яшчэ быў дзіцём, — успамінае, — калі іх раскопвалі. У шкураных ботах былі толькі галёначныя косці, дык іх выцягалі і палакалі. Астанкі перапахавалі ў Варшаву. А пасля, мо праз дзесяць гадоў, прыехала сюды маці аднаго з загінуўшых, усклала на гэтае месца кветкі. Адкуль даведалася? Тагачасны загадчык Пачатковай школы ў Кальніцы, Паплаўскі, прачытаў у газеце, што сям’я шукае загінуўшых. Распытаў мясцовых людзей і яны навялі, што такі тут быў.

— А ці ў вёсцы яшчэ ёсць школа? — пытаю.

— Няма. Калісь тут была дворская сядзіба (перабудаваная ў 1870 годзе і адрамантаваная ў 50-х гадах 20 ст. — М. М.), а цяпер сцягнулі сюды мо з восем асоб з Казахстана. Цяпер праводзіцца рамонт будынка, ёсць на гэта грошы. Мо ўрад даў? — пытае сябе Эўгеніюш Прушатар і дзівуецца: — Карычневай бляхай дах накрылі, а калісь, як была школа, то будынак развальваўся.

— А як тут маецца сельская гаспадарка? — дапытваюся. — Ці многа гаспадароў?

— Ёсць. Але не гаварыце на гэтую тэму! Я ўжо стары, мне 68 гадоў. Сорак грошаў за літр малака. А цяпер адымі мыючую вадкасць — бо памыць трэба! І яшчэ пяць грошаў заплаці, бо ўсё цяпер пайшло ў прыватныя рукі. То і не аплачваецца. Пан, я не хачу грашыць супраць Рэчы Паспалітай, але я пры камуне жыў. Не хачу гаварыць, гэтага не вернеш, але свет мяняецца і трэба прыстасавацца. Але я пры камуне жыў, канём рабіў, сельгасгурток абрабляў зямлю. А сёння? Сёння маю трактар, прылады і недахоп грошай. Учора салат у краме браў напавер...

Выязджаючы з Браньскай гміны відаць у ляску пры шашы каменна-тэрацавы крыж з напісам: „W holdzie poleglym w obronie Ojczyzny i wiary...”

Першы тыпова праваслаўны прыдарожны крыж (з 1982 года) напаткаў я ў сярэдзіне вёскі Шасталы (Бельская гміна). Крыху далей ад вёскі, пры шашы Варшава — Белавежа, стаіць царква — гэта могільнікавы драўляны храм. Відаць, што гэта новы аб’ект, яшчэ не абгароджаны. Пры кроквах на паддашшы не хапае некалькіх дошак і гэта стварае прыгнятаючае ўражанне. Побач абгароджаныя старыя праваслаўныя могілкі, але большасць крыжоў — сучасныя, з тэрацца.

Кожны крыж з’яўляецца сведкам людскога лёсу, сведкам тых, якія ўжо адышлі, якія любілі свой народ, сваю рэлігію, сваю мову.