Лагойск над Гайнай

Ганна КАНДРАЦЮК

— Тут пачынаецца гісторыя горада, — кажа Віктар Несцяровіч, былы настаўнік беларускай мовы і наш гід у адной асобе.

Гораду больш за дзевяцьсот гадоў. Упершыню ўпамінаецца ў „Павучэнні” Уладзіміра Манамаха пад 1078 годам. Блізка крыніцы знаходзіцца стары парк са слядамі старажытнага замка. Сярод дрэў сустрэнем руіны палаца Тышкевічаў.

— Godna to pamieci i uwagi milosnikow kraju miejscowosc, gdyz jest ona jedna z najciekawszych w guberni і kraju, — адзначае ў пачатку ХХ стагоддзя наш любімы краязнаўца, Напалеон Роўба.

Лагойск уразіў нас беларускім духам і літаратурнымі традыцыямі.

* * *

У Доме культуры знаёмімся з Нінай Пятроўскай, загадчыцай Аддзела культуры райвыканкама.

— З Лагойшчыны выйшла многа пісьменнікаў, — пані Ніна пералічвае славутых землякоў. Літаратурная глеба тут проста небывалая.

— У Крапілаўцы жыў Антон Лявіцкі (Ядвігін Ш.), у Казіміраўцы — Уладзімір Самойла, у Кур’янаве нарадзіўся Леапольд Родзевіч, Змітрок Бядуля родам з Пасадца, Іван Пташнікаў з Задроздзева, Ніл Гілевіч і Мікола Гіль з вёскі Слабада, з Лагойшчыны Галіна Каржанеўская-Янушкевіч, Сяргей Давідовіч, Міхась Зарэмба...

Зараз у Лагойску думаюць будаваць палац.

— Будынак будзе прызначаны для патрэб літаратурнага і краязнаўчага музея, — адзначае наша субяседніца. Праўда, у раёне працуюць дзесяць музеяў, арганізаваных пры школах.

Палац стане ў старым парку, дзе ў пачатку ХІХ стагоддзя знаходзіўся славуты Музей старажытнасці.

* * *

Горад распаложаны ў лукавіне ракі Гайна, з усіх бакоў яго акружаюць лясы.

Разм з Нінай Пятроўскай і Віктарам Несцяровічам наведваем парк пейзажнага тыпу. Створаны ён у першай палове XIX ст., на правым беразе ракі, на 10 гектарах. Парк складаецца з двух ландшафтных участкаў — на паўднёвым зберагліся рэшткі замкавых умацаванняў, валоў і равоў, на паўночным — пакатым схіле ракі ў 1815 г. быў пабудаваны ў стылі класіцызму двухпавярховы мураваны палац, ля якога збярогся пладовы сад. Ад палаца адкрываліся тры перспектывы з кулісамі, утворанымі паркавымі насаджэннямі і згуртаванымі па прынцыпе светлавога кантрасту. У парку пераважаюць дрэвы мясцовай пароды: ліпа, клён, дуб, елка. Трапляюцца белая таполя і пенсільванскі ясень.

Сярод дрэў фатаграфуем зруйнаваны ў час першай сусветнай вайны палац Тышкевічаў.

* * *

У час вандроўкі па парку ўспамінаем Музей старажытнасці. Заснавалі яго браты Канстанцін і Яўстафій Тышкевічы пасля 1836 года. У ім знаходзіліся архіў старажытных рукапісаў, калекцыя мастацкіх твораў, багатая бібліятэка.

Графы Тышкевічы, прасякнутыя духам месца, былі пачынальнікамі беларускай навуковай археалогіі.

Старэйшы — Канстанцін (1806-1868), даследаваў каля 200 курганаў, гарадзішчаў, замчышчаў у Мінскай губерні. Склаў першы тапаграфічны план гарадзішчаў. У 1856 годзе ён арганізаваў экспедыцыю па Віленшчыне. Тут сабраў багаты этнаграфічны, фальклорны і археалагічны матэрыялы.

Яўстафій (1814-1873) цікавіўся гісторыяй, археалогіяй, этнаграфіяй і краязнаўствам. Быў ганаровым членам Пецярбургскай і Стакгольмскай акадэмій навук, Лонданскага археалагічнага інстытута.

У 1843 годзе з мэтай археалагічных даследаванняў наведаў Данію і Швецыю. У 1847 г. у Мінску ён член часовай камісіі па зборы і выданні старажытных актаў, грамат і прывілеяў XVI-XVII ст.cт. гарадоў Мінскай губерні. Пісаў таксама стылізаваныя на беларускі фальклор вершы. Ён аўтар аповесці „Наш край”.

Музей старажытнасці ў 1855 г. быў перададзены ў Вільню.

* * *

У Лагойску няма вуліцы братоў Тышкевічаў.

— Няма таксама вуліцы Леніна, — каменціруе Віктар Несцяровіч, але ёсць помнікі Леніну, Марксу, Дзяржынскаму. Апошні вартуе побач будынка міліцыі.

У Лагойску мы не адчувалі сябе як за мяжой! Нашы субяседнікі размаўлялі чыстай беларушчынай. Выявілася, што Віктар Несцяровіч — чытач „Нівы”.

Каля каплічкі святога Мікалая знаёмімся з Алесем Тарасевічам. Па ваду прыязджаюць нават людзі з Мінска.

— Дапамагае на нервы і мацуе псіхічна, — кажа Алесь, які аднаўляў капліцу.