Беларуская дзесяцігодка ў Орлі

Віктар ШВЕД

Перад настаўнікамі мясцовага паходжання асветныя ўлады паставілі надта цяжкі абавязак: паведамілі, што калі яны на працягу паўгода не пяройдуць з навучаннем свайго прадмета на беларускую мову, дык іх вызваляць з работы. Найхутчэй справіліся з гэтым Лея Юнгерман і Тадэвуш Врублеўскі, які шмат гадоў працаваў у беларускім асяроддзі. Найбольш цяжкасцей з пераходам на беларускую мову меў настаўнік Смерэка, памагаў я яму перакладаць на беларускую мову яго канспекты з батанікі, якія ён потым чытаў нам на ўроках.

У міжваенны перыяд у польскай сямігодцы ў Орлі з вёскі Мора вучыліся толькі я і мой сябра Кірыла Філіманюк. У беларускую дзесяцігодку далучыліся да нас яшчэ мой сусед Дзмітры Аліфярук і Уладзімір Юрчук. Хадзіў я ў аддаленую ад маёй вясковай хаты на шэсць кіламетраў арлянскую школу ў старых ботах, якія ўжо звальваліся з маіх ног. Глянуўшы на мяне, наш завуч Антон Вісаковіч сказаў: „Табе, дружа, патрэбныя абавязкова новыя боты. Ці ў тваёй вёсцы ёсць нейкая крама?” Ёсць, адказаў я. „Дык дам табе запіску з просьбай, каб прадалі табе, калі маюць, нейкія чаравікі”. Пайшоў я з гэтай запіскай у нашу вясковую краму. Прысутны там вясковы актывіст Карп Паўлючук прачытаўшы запіску, якую я яму ўручыў, сцвердзіў: „Кулакам нічога не прадаем” (мой хворы бацька меў дзесяць гектараў зямлі). Сказаў я завучу Вісаковічу, што ў вясковай краме не прадалі мне ботаў. „Тады мы пойдзем у арлянскую шавецкую арцель”, — вырашыў ён. У гэтай арцелі, у якой працавалі шаўцы яўрэйскага паходжання, на просьбу завуча прадалі мне чаравікі са свінячай скуры. Хадзіў я ў новых чаравіках у школу. Настаўніца Лея Юнгерман, глянуўшы на мае кароткія штанішкі, з-пад якіх выглядалі голыя лыдкі, сказала: „На дварэ мароз, а ты, дзіця, прастудзішся так слаба апрануты”. На другі дзень прынесла мне ў падарку цёплыя ваўняныя падкаленныя шкарпэткі.

Дасканала запамяталіся мне некаторыя вучні пятага і шостага класаў яўрэйскай нацыянальнасці: вучань-выдатнік Лейб Ляцкі, які ахвотна дапамагаў слабейшым вучням, Шыя Вернік, дасканалы танцор, які нават у клас уваходзіў танцавальным крокам. Ніводная школьная ўрачыстасць не адбылася без беларускіх ці ўкраінскіх народных танцаў у яго дасканалым сольным выкананні. Было ў нашым класе двух блізнюкоў — Хаім і Янкель Гальперны, сыны арлянскага рабіна. Былі яны так падобныя адзін на аднаго, што не толькі настаўнікі, але і мы, вучні, не маглі іх адрозніць. Хадзілі яны ў школу ў аднолькавых касцюмчыках, кашулях і ботах і калі настаўнікі выклікалі Хаіма да дошкі, слабейшы вучань Хаім заўсёды выпіхаў да дошкі мацнейшага Янкеля.

Захоўваецца ў маёй памяці таксама прыгода, якую я меў на ўроку. Кіраўніцтва школы імкнулася прымусіць вучняў яўрэйскай нацыянальнасці да прысутнасці на ўроках у суботы. Многія вучні прыходзілі на заняткі, аднак не хацелі пісаць. Настаўнік беларускай мовы, Пётр Кароткі, спецыяльна зрабіў у суботу дыктоўку. Усе вучні ведалі, што я найлепшы ў класе па беларускай мове, таму што пісаў вершы па-беларуску і быў рэдактарам школьнай насценгазеты. Мой сябра па парце, Янкель Шумахер звярнуўся да мяне з сардэчнай просьбай, каб я напісаў яму дыктоўку. Я паспяваў напісаць тое, што дыктаваў нам настаўнік, у двух сшытках — маім і Янкеля. Калі Янкель аддаў настаўніку свой сшытак, Пётр Кароткі з недаверам запытаўся: „Ці гэта ты сапраўды напісаў?” Шумахер адказаў, што ён. Тады настаўнік выклікаў Шумахера да дошкі, загадаў узяць у руку крэйду і напісаць нейкі сказ на дошцы. Шумахер да крэйды нават не дакрануўся. І ўрэшце ён прызнаўся, што я напісаў яму дыктоўку. Настаўнік са злосцю паставіў нам абодвум двойкі. І я ледзь не заплакаў. Не захаваў я аднак крыўды ў сваім сэрцы да настаўніка. Быў жа ён маім першым настаўнікам, які падрыхтаваў мяне да пераходу ў маёй паэтычнай творчасці з польскай на беларускую мову. І калі нечакана надта хворы туберкулёзам Пётр Кароткі памёр у беластоцкай бальніцы, яго памяці я прысвяціў верш, які быў змешчаны ў школьнай насценгазеце.

Напісаў я будучы вучнем пятага і шостага класаў беларускай дзесяцігодкі ў Орлі цэлы сшытак вершаў, з якімі ўвесну 1941 года быў скіраваны на Алімпіяду дзіцячай творчасці ў Бельск-Падляшскі. Разам са мною паехалі ў Бельск Кірыла Філіманюк, мой сябра з Мора, які меў мастацкія здольнасці і намаляваў алейнымі фарбамі на палатне прыгожую карціну — лася на фоне палескага краявіду і мой дваюрадны брат Андрэй Грайка, які быў у нашай школе дасканалым дэкламатарам. На алімпіядзе выступіў ён з абшырным мастацкім творам рускага паэта Міхаіла Лермантава „Песня пра цара Івана Васільевіча...”. Варта прыгадаць, што А. Грайка таксама піша вершы, з якімі выступае на беларускіх фэстах і называюць яго „паэтам Арлянскай гміны”. Мне, на жаль, не дазволілі на алімпіядзе чытаць свае вершы, таму што журы не пазнаёмілася раней з іх зместам. Вершы ад мяне забралі, неўзабаве ўспыхнула вайна і яны ніколі ўжо да мяне не вярнуліся. Памяць мая захавала тры вершы з гэтага сшытка, з пачатковага перыяду маёй паэтычнай творчасці.

Памяці Пятра Кароткага

Сёння з песняю сіроцкай
Вестку нам прынёс прастор,
Што ў бальніцы беластоцкай
Пётр Кароткі ўжо памёр.

Ён гадамі маладымі
Свой жыцця закончыў век
І ніхто ўжо не падыме
І не скажа: — Чалавек,

Ты паўстань, ты падыміся,
Не пара, не памірай,
На жыццё ты азірніся,
З намі ў прышласць ты шагай.

Не, няма на свеце сілы
Каб яго к жыццю падняць,
З цёмнай вывесці магілы,
Я жыву — каб мог сказаць.

Ён не вернецца ніколі
У нашу школу, школьны двор,
Сэрцы поўняцца нам болем,
Ён памёр ужо, памёр.

Не думай ніколі, што ўмееш даволі

Сустрэць можна вучня такога,
Што амаль не ўмее нічога,
А скажа: я ўсё разумею,
Не буду вучыцца, бо ўмею.
У кнігу заглянуць не хоча,
Таму што баляць быццам вочы,
Ды хваліцца толькі навокал,
Што знае выдатна ўрокі.
Каб ведаць усё на выдатна
Патрэбна вучыць акуратна,
За кнігі з ахвотаю брацца,
У веды ўсё больш паглыбляцца.
Каб гэтага вучням дабіцца
Патрэбна вучыцца, вучыцца.
Не думай, мой дружа, ніколі,
Што ты навучыўся даволі,
Ды толькі за кнігі бярыся,
Вучыся, вучыся, вучыся.

Трактар

З клубам дыму, пылу, пары
Трактар мерае абшары.
Зямлю пора стальным носам,
Хутка верцяцца калёсы.
Трактарыст вясёлы, Федзя,
З песняю наперад едзе.
Толькі я на хвілю стану —
Уся зямелька заарана.
З клубам дыму, пылу, пары
Трактар мерае абшары.