Пазнавалі па вопратках

Аляксандр ВЯРБІЦКІ

Было гэта вясною, калі сена касілі. Таго ляснічага забілі ўвечары, а ўжо на другі дзень немцы аблаву ў вёсцы зрабілі. Мой брат рана ў Крамяным лонку скасіў, прыйшоў дахаты і кажа:

— Ну, канец! Скасіў і можна адпачываць.

І сеў махорку кроіць. І яго так, у кашулі, забралі. Пазганялі людзей на Копную Гару, загналі ў хлеў і пабіць хацелі. То тыя, што тут асталіся, назбіралі чаго і ў Супрасль да начальства паехалі. І ён загадаў выпусціць. А дзеці чакалі бацькоў у канцы вёскі і як бацькі вярнуліся, дык яны ім на шыі кідаліся.

Адзін немец ці хто, што немцам дровы загатаўляў, хацеў пераначаваць у аднаго гаспадара. Той гаспадар пайшоў на панадворак і нёс куль саломы падаслаць яму. У гаспадара было дзве дачкі і яны сталі бацьку прасіць, каб таму пану паслаць на ложку, а яны будуць спаць на той саломе, на падлозе. А бацька адказаў ім:

— Таму сабацы і так добра!

Той госць даклаў пра здарэнне немцам у Копную Гару. З Беластока прыехала гестапа і забіралі цэлыя сем’і паводле спіска. Мой брат быў калісь на сходзе на Копнай Гары, там выступіў і гаварыў, што пры Польшчы солі белай нельга было купіць, толькі чорную ў шматках. А быў такі гаёвы, што ўсё ўдаваў, хто з кім і што рабіў. І майго брата, браціху і абоіх іх сыноў забралі. А за што забіралі, таго ніхто і не даведаўся.

Адна сям’я са спіска была на хрысцінах у Вярхлесе. Жонка з дзецьмі вярнулася вечарам у Сакалду, каб вокны пазакрываць, а муж астаўся начаваць на хрысцінах. І яе з дочкамі забралі...

У іншай сям’і гаспадыня падаіла кароў і ўжо сыноў адпраўляла гнаць іх на пашу. Але немцы іх завярнулі. Каб чуць-чуць, то тыя хлопцы кароў пагналі б...

* * *

Спыталі солтыса, што з гэтымі людзьмі рабіць, а ён хіба адказаў:

— Што хочаце, тое і рабіце.

І сам солтыс баяўся.

* * *

Пагналі ўсіх у Лазні, загналі ў адну хату. Там на панадворку яма для бульбы была, загадалі тую яму раскапаць. А пасля выводзілі з хаты, кідалі ў тую яму і стралялі.

Мы думалі, што іх куды вывезуць. Але сядзімо за стадолай і чуем: Бах! Бах! Б’юць!

Тую яму завалілі, але зямля варушылася, дык яшчэ дзевятнаццаць фур пяску навазілі.

Таму, што ў Вярхлесе на хрысцінах быў астаўся, неяк нядобра было зрабілася і ён пайшоў дахаты. Затрымалі яго каля Сакалды і пытаюць:

— Што з табою зрабіць?

— Тое, што і з маімі дзецьмі, — адказаў ён.

І яго адвялі пад Копную Гару і там забілі; сёння там крыж стаіць.

Назбіралі людзі хабару — палатна на касцюмы, і падаліся ў Супрасль да нямецкага начальніка, каб дазволіў пахаваць нябожчыкаў. 19 кастрычніка дазволілі іх забраць. Ноччу, хто якую труну збіў з дошак, забіралі пабітых у стадолу і ў такую труну клалі. Нябожчыкаў пазнавалі па вопратках. Мой брат быў у зялёным, ён аб сценку ямы абаперты быў, быццам стаяў. Побач яго, таксама стаялі, яго сыны, а за імі жонка. Да досвітку патаемна на могілкі ў Супрасль павазілі і там пахавалі кожную сям’ю на сваім месцы. Толькі пахавалі і адразу вярнуліся дадому, не было ніякай малітвы.

Той, што меў на саломе начаваць, гаварыў пасля:

— Jak dochodze do tego domu i spojrze, i wspomne te dziewczynki, to placze...

* * *

У Лазнях, на сённяшнім панадворку Зінаіды Віткоўскай, у тым месцы, дзе была яма, у якой гестапаўцы пабілі навакольных сялян, стаіць абгароджаны праваслаўны крыж. На абочыне вуліцы ў Лазнях стаіць таксама вялікі праваслаўны крыж з мемарыяльнай табліцай у гонар 55 забітых бацькоў і дзяцей. 11 кастрычніка 1943 года расстраляна там пяць сем’яў з Лазняў, пяць сем’яў з Сакалды і адну сям’ю з Варонічаў. А за што — іх суседзі не ведаюць...