Ніва № 12 (2445), 23 сакавіка 2003 г.

Перформер Уладзімір Караткевіч

Ганна КАНДРАЦЮК

Пра Уладзіміра Караткевіча і „Ніву” ёсць легенда.

У 1965 годзе на старонках нашага тыднёвіка друкаваліся вершы і фатаграфія літаратара з мядзведзем. Нашы чытачы палічылі Караткевіча „белавежцам” ды журналістам „Нівы”.

Пасля ў Мінску хадзілі чуткі — як тут у „Ніве” мы не маглі адбіцца ад званкоў. Нам дзень і ноч званілі і пыталі пра звяра. Многія жадалі пабачыць мядзведзя на ўласныя вочы, прыносілі ў рэдакцыю мёд, ласункі.

Тадышні рэдактар „Нівы” ўсю гісторыю каментуе ўсмешкай:

— Друкавалі Караткевіча, — Георгій Валкавыцкі памятае як сёння, — вершы пайшлі з першай старонкі.

* * *

У час, калі чытачы „Нівы” жадалі пабачыць беларускага літаратара з мядзведзем, Уладзімір Караткевіч разам з Янкам Брылём і Рыгорам Барадуліным падарожнічалі па Магілёўшчыне і Віцебшчыне, наведалі між іншым Оршу.

Зараз, трыццаць сем гадоў пазней, мы ехалі знаёмымі літаратару каляінамі.

За свой літаратурны дэбют Уладзімір Караткевіч лічыў нарыс „Вязынка” — літаратурны рэпартаж пра падарожжа ў месца нараджэння Янкі Купалы.

Мы выбіраліся з Лявок, апошняга прыстанку Купалы, і ехалі ў родны горад Караткевіча. Адсюль 28 кіламетраў у Оршу. Па дарозе мінаем указальнік „Колхоз Янки Купалы”.

— А ёлкі-палкі! — здзіўляемся. — Ці не перасяклі мы ўжо мяжы з Расіяй?

Чамусьці ўсе назовы калгасаў на Віцебшчыне на рускай мове, вёскі і мястэчкі пазначаны беларускімі ўказальнікамі.

Орша вядомая з ХІ стагоддзя. Помнікі старажытнасці — як Аршанскі замак, Куцеінскі Успенскі і Куцеінскі Богаяўленскі манастыры, манастыр трынітарыяў, Святадухаўская царква — не захаваліся. У час апошняй вайны горад згарэў амаль датла.

* * *

Згарэў родны дом Уладзіміра Караткевіча. У Оршы прыдумалі спосаб. З лютага 2002 працуе музей. Будынак стаіць у цэнтры горада, насупраць помніка Леніну.

— Да вайны тут стаяў радзільны дом, дакладна ў гэтым месцы, у 1930 годзе, нарадзіўся Уладзімір Сямёнавіч, — інфармуе нас рускамоўная працаўніца музея.

Пасля вайны Караткевічы жылі па вуліцы Касманаўтаў. Ёсць пра вуліцу верш, ім ганарацца ў Оршы:

У горадзе без тралейбусаў,
над імклівай нямоўчнай ракой,
На вуліцы Касманаўтаў — хата маці маёй,
На вуліцы Касманаўтаў, дзе ўлетку бубняць чмялі,
На самай мне любай вуліцы з усіх,
што ёсць на зямлі...
Пасталі дамы ў пажары каралавых арабін —
Шаснаццаць аднапавярховых і двухпавярховы адзін.
А поруч з імі ўзносяцца над стромай садоў залатых
Велічны гмах піўзавода і дом Грамады Глухіх...^*

Пра вуліцу ёсць тасама і іншая гісторыя — расказваюць яе як анекдот. Пасля смерці літаратара-класіка Саюз пісьменнікаў БССР выступіў з прапановай пераназваць вуліцу Касманаўтаў на вуліцу Уладзіміра Караткевіча. Даказвалі, што „касманаўты” не мелі рэальнага дачынення да месца нараджэння пісьменніка.

— Як не мелі? — абурыліся гарадскія ўлады. — Ведзь касманаўты праляталі над Оршай!

* * *

— Наш музей узнік па ініцыятыве мясцовых улад, — быццам у адказ кажа працаўніца музея. Абураецца, калі ўголас каменціруем граматычныя і моўныя памылкі ў надпісах на стэндах. Праўда, нас абслугоўвала касірша; хаця была працоўная гадзіна, экскурсавод пайшоў дахаты.

— Нада раньшэ пазваніць, — папракае нас кабета, — чалавек ня будзе сідзець і вас ажыдаць.

У Музеі аўтабіяграфічная экспазіцыя. Мэбля, сямейныя памяткі, фатаграфіі, кнігі. Экспанаты прывезены з мінскай кватэры пісьменніка. Спадчыну захавала і перадала пляменніца літаратара.

Адносна многа месца займаюць кадры з фільмаў. Караткевіч пісаў сцэнарыі, прымаў удзел у здымку сваіх твораў.

На адным здымку ён разам з мядзведзем. Ці не з гэтым, які нарабіў шуму ў „Ніве”?

* * *

Лічыў — аўтар гэта мастак, ён павінен абрастаць у легенды, міфы. Не любіў сляпога паўтору, прапаганды.

— Мы ўсё пішам пра тое, як „Ганна завіхалася ля печы”, — казаў, — а трэба пра незвычайнае, яркае, таямнічае. Каб нельга было адарвацца ўсю ноч.

Як першы беларускі пісьменнік прымусіў чытаць свае беларускамоўныя творы абруселых маладзёнаў і падлеткаў. Закранаў „неіснуючыя” гістарычныя тэмы і даваў іх чытачу ў форме самых папулярных жанраў, як дэтэктыў. Нездарма празывалі яго беларускім Сянкевічам.

Сам не любіў, калі яго называлі рамантыкам, У адным інтэрв’ю сказаў: „Я не пісьменнік рамантычнага складу. Хто хоча каб я яго паважаў — хай здасць гэта азначэнне, гэты ярлык у архіў. Я можа больш чым хто авантурыст, і жыццё падсоўвае мне і такіх людзей, і такія выпадкі, якія не назвеш штодзённымі”.

Быў на свой спосаб літаратарам-перформерам. Рэчаіснасць не толькі назіраў, часта станавіўся яе акцёрам і рэжысёрам. Ажыццяўляў сябе ў руху, дзеянні. Цаніў справу. Сябрам гаварыў:

— Вы прыгожа гаворыце, але гэтага мала. Са слоў кашы не зварыш. Вы лепш зрабіце — напішыце, дапамажыце, абараніце.

Заўсёды, калі не лічыць перыядаў дэпрэсіі, безупынна быў у руху. Аб’ездзіў Савецкі Саюз, пабываў у Чэхаславакіі, Польшчы. Тут, дарэчы, праславіўся як першы пісьменнік, які заначаваў на Марыяцкай вежы. У Менску пайшлі чуткі, быццам у тую ноч гейналісты, упершыню ад 450 гадоў, не трубілі.

* * *

Перформенс з мядзведзем і „Нівай” сам з сябе абярнуўся ў легенду.

Дванаццаць гадоў пасля публікацыі Караткевіч прыязджае ў Варшаву. У беларускім клубе ладзяць яму вечарыну. Верныя чытачы „Нівы” зноў распытваюць пра мядзведзя.

Караткевіч быццам толькі і чакаў, з маршу распавядае пра апошнія мядзведжыя выбрыкі:

— Перад ад’ездам выкупаў я яго ў ванне, а ён выйшаў у пярэднюю і ў вялікім люстры ўгледзеў свой адбітак. Прыглядаўся сабе хвіліну, потым грымнуў з усяе сілы лапай.

Публіка заліваецца смехам, пісьменнік разам з усімі.

Каб зразумець нешта з гэтай гісторыі, трэба вярнуцца да „Нівы”. Гартаю карэспандэнцыю за 1965 год.

— Дарагі таварыш Валкавыцкі! — піша „ўласнік” мядзведзя. — Уцёк я з Мінска на Урал, куды далей, каб мець магчымасць папрацаваць без перашкод. Дасылаю вам абяцаную здымку. Гэта я гуляю са сваім мядзведзем. Ён трапіў у пашпарт выпадкова, а тут у мяне няма ніякіх іншых.

Далейшую „выпадковасць” высветліць нам нарыс Адама Мальдзіса „Жыццё і ўзнясенне Уладзіміра Караткевіча”.

Перад ад’ездам на Урал Караткевіч супрацоўнічае з „Беларусьфільмам”. Здымаюць беларуска-чэшскую стужку „Пушчык едзе ў Прагу”. Аднойчы кінаработнікі заходзяць разам з мядзведзем „Пушчыкам” на кватэру пісьменніка. Мядзведзя найперш купаюць у ванне, пасля кладуць спаць на канапе літаратара. Самі сядаюць за стол, абедаюць. Уладзімір Караткевіч ідзе прытуліцца да мядзведзя, і гэты момат увекавечвае фатаграфія.

Мядзведзь-акцёр родам з Беларускага цырка.

^* Вуліца Касманаўтаў.

^** Скарыстаная літаратура: У. Караткевіч, Летапіс жыцця і творчасці; інтэрв’ю Таццяны Шамякінай з У. Караткевічам Самая цікавая навука — жыццё; інтэрв’ю А. Лубіч з У. Караткевічам Нельга не быць гісторыкам; Адам Мальдзіс, Жыццё і ўзнясенне Уладзіміра Караткевіча; Георгій Валкавыцкі, Віры; Адам Мальдзіс, Гісторыя ўвасобленая ў драматычным дзеянні.