Вырваліся з кіпцюроў смерці

Мікола ВАЎРАНЮК

— Усе яны ехалі са мною, — дробны, худашчавы Уладзімір Куптэль прыкурвае чарговую сігарэту. Пускае дым кольцам. — Тааак, мне пашчасціла.

* * *

Студзень 1946 года быў марозны, але бясснежны. Колы жалезнякоў грукацелі па замерзлай грудзе. Мужчыны ў кажухах падганялі коней, каб за кароткі зімовы дзень управіцца ў лесе і да вечара вярнуцца дадому. Гаспадары з Арлянскай гміны ехалі па загаду войта па дровы для школы ў Орлі. Сяляне з прыпушчанскіх вёсак — сабе.

— Каля Лазіцы стаяў вартавы ў мундзіры, — успамінае Хведар Кендысь з Ягаднік. — Старое польскае войска, бо арол з каронай, прыкмеціў сусед. Я ў войску не служыў, то мне было ўсё роўна, з каронай ці без. Мінулі мы яго і ўязджаем у вёску. Другі салдат загадвае нам паварочваць з вуліцы налева, заязджаць на падворак. А за намі ўсё новыя заязджаюць. Да поўдня ў вёсцы было поўна людзей.

— У мяне быў воз прыстасаваны да вывазкі дрэва, без гнайнёў, — расказвае Мікалай Федарук, — а ім былі патрэбныя такія, каб пакласці туды салому, прыхаваць стрэльбы і самім выгадна ехаць. І коні добрыя. На вазакоў не глядзелі, стары ці малады, кожны падыходзіў. Узялі і мяне, пасадзілі на чужую фурманку, за чужым канём. Адазвацца не можна было. Я паспрабаваў пажартаваць, то афіцэр схапіўся за кабуру, выцягнуў пісталет і мне жартаў адхацелася.

Войска падзяліла сабраных мужчын на дзве групы: тых, якія павінны былі ехаць абозам і тых, якіх пакідалі ў Лазіцы. Мікалаю Федаруку ўдалося адлучыцца ад першай групы і ўмяшацца ў другую. Бачыў гэта той афіцэр. Федарук памяняўся шапкамі з адным дзядзькам. Так замаскаваны забег у найбліжэйшую хату. Яе гаспадара таксама ўжо ўзялі. У хаце засталася адно старая баба.

— Яна мяне паспрабавала выпіхнуць з хаты, але я ўпёрся і шмыгнуў пад печ. Сядзеў там пакуль не пачуў як па вясковай вуліцы загрукацелі колы. Адседзеў яшчэ трохі і вылез з-пад печы. Тым, хто застаўся ў вёсцы, забаранілі пакідаць яе да вечара. Калі людзі пачалі раз’язджацца, паехаў і я. На сваіх калёсах, са сваім канём.

* * *

Хведар Кендысь павёз войска ў Гайнаўку:

— Наперадзе скакаў, на забраным аднаму гаспадару жарабцы, афіцэр. Мусіць „Буры”. Каля Арэшкава спілавалі тэлеграфны слуп і затрымалі паравоз з Чаромхі. Штосьці пагаварылі і адпусцілі яго. Заехалі мы ў Гайнаўку ад Юдзянкі. Я ехаў спераду, то спыніўся аж пад пераездам на пуці ў Белавежу. Там тыя салдаты пасаскоквалі з калёсаў і пабеглі па рэйках у бок станцыі. Са мною застаўся малады салдацік. Не больш яму было як семнаццаць. Калі мы пачулі стральбу, ён не вытрываў і таксама пабег туды. Загадаўшы мне чакаць яго. Ага, думаю сабе, якраз я цябе тут пачакаю. І па кані! Мне ж у Гайнаўцы кожная вулічка знаёмая. Забіўся я ў глухі завулак, торбу каню на мызу і стаю. Каля мяне хадзілілі якіясь людзі, але ні я да іх, ні яны да мяне нічога не мелі, у кожнага ж свае справы.

Хведар Кендысь чуў, як жаўнеры беглі назад, як штосьці крычалі, як стукаў капытамі той жарабец пад афіцэрам. Дадому падаўся, калі грукат колаў адкаціўся за лес.

— Там маёй магілы няма, — уздыхае, — а была б.

* * *

Частка атрада, якую вёз Уладзімір Куптэль, спаліла Вульку-Выганоўскую.

— Ехалі мы палявымі дарогамі, абмінаючы галоўныя тракты, усё бягом, бягом. Усю ноч. Коні ўзмыліліся. Трэба было стаць на адпачынак. На досвітку затрымаліся ў Красным Сяле. Раз’ехаліся па некалькі падвод па падворках. Далі коням есці і самі селі ў клуні штось перакусіць. З таго, што мы ўзялі з дому ў лес, ніхто нічога не крануў. Не было калі. А ехалі ж мы адбіраць дровы, то да скваркі была і чарка. Але толькі расклаліся на таку, як раздаецца загад: „Падымацца!” Збіраемся ў дарогу. Я загарнуў наш сняданак у жупіцу і кінуў у воз. Нашы коні аднак не паспелі перадыхнуць. Бачылі гэта і вайскоўцы. Усіх са слабымі коньмі пакінулі, а за нас паехалі людзі з Краснага Сяла. Як гляджу на дошку на помніку, то бачу, што ніхто з іх не вярнуўся.

Калі войска пакінула Краснае Сяло, Уладзімір Куптэль з суседзямі, адчакаўшы і напаіўшы коней, падаліся ў адваротным напрамку. Ехалі лесам, палямі, каб не напароцца на іншыя групы з таго атрада. Урэшце адважыліся пад’ехаць бліжэй вёскі. Напатканая жанчына сказала, што гэта Пашкоўшчына. Пачулі палёгку. Былі блізка дому.

— У мяне швагер жыў у Кашалях, — расказвае Уладзімір Куптэль. — Заехалі мы да яго, я развінуў жупіцу з нашым недаедзеным сняданкам. З’елі мы, выпілі і надвячоркам падаліся дадому. З правага боку ўбачылі дым. Гарэла якаясь вёска. Гэта былі Залешаны.