Праваслаўныя палякі і татары

Яўген МІРАНОВІЧ

На вынікі перапісу вялікі ўплыў мелі анкецёры, якія хадзілі па хатах з анкетамі. У большасці былі гэта людзі з пачуццём патрыятычнай місіі, менталітэтам абаронцаў польскасці „крэсаў”. Нацыянальнасць часам упісвалі самі, не пытаючы рэспандэнтаў, а калі нехта пратэставаў, што не з’яўляецца палякам, тады пераконвалі старым аргументам: „W Polsce pan mieszka wiec jest pan Polakiem”. У асноўным аднак тыя, якіх да гэтага часу вонкавы свет бачыў як беларусаў, самі заяўлялі пра сваю польскасць. Нават мужыкі, якія самі пра сябе думалі яшчэ нядаўна ў катэгорыях тутэйшасці ці рускасці, цяпер пад уплывам спаланізаваных дзяцей і ўнукаў сталі таксама палякамі.

Вынікі мінулагодняга перапісу стануць гістарычным фактам і праз дзесяць гадоў ніхто не будзе задумоўвацца над тым, якія фактары паўплывалі на такі стан. Прадметам аналізу будуць толькі вынікі. Вучоныя стануць разважаць колькі сярод беларусаў было сялян, лекараў, беспрацоўных, настаўнікаў, студэнтаў, якая ў нас структура ўзросту, якія сацыяльныя ўмовы нашага жыцця. Тыя, якія запісаліся палякамі, стануць часткай саракамільённай масы і ніхто не будзе звяртаць увагу на іх сапраўдную свядомасць, хаця праваслаўныя палякі ў нічым па менталітэце непадобныя на палякаў-католікаў. Католікам лозунгі „Ян Павел ІІ”, „Юзэф Пілсудскі”, „Раман Дмоўскі”, „Стэфан Вышынскі”, „цуд над Віслай”, „студзеньскае паўстанне”, „Крэсы ўсходне” „Чанстахова”, „Салідарнасць” гэта фундаменты нацыянальнай свядомасці, апоры гістарычнай памяці. Сярод праваслаўных палякаў гэтыя ж лозунгі выклікаюць раздражненасць.

У 1921 г. быў праведзены першы перапіс насельніцтва ў незалежнай Польшчы. Паказаў ён, што на тэрыторыі паўночна-ўсходніх ваяводстваў пражывала трохі больш за мільён беларусаў, 550 тысяч праваслаўных палякаў і пару соцень тысяч тутэйшых. Ніхто асабліва не задумоўваўся над тым, адкуль, напрыклад, у Кобрынскім павеце ўзялося амаль 62 працэнты палякаў. Аказваецца, што палову праваслаўных чыноўнікі запісалі да гэтай нацыянальнасці, аб чым яны магчыма самі не ведалі. Пару гадоў пазней варшаўскія, віленскія, львоўскія, кракаўскія ці познаньскія вучоныя праводзілі вельмі цікавыя разважанні вакол гэтай статыстыкі. Захапляліся тым як „крэсовы люд” не падпарадкаваўся русіфікацыі і ў вырашальны момант гісторыі аб’явіў сваю тоеснасць. Бедныя, непісьменныя палескія сяляне нават не ведалі якімі вялікімі патрыётамі сталі ў навуковай і публіцыстычнай літаратуры. Хаця ў сакрэтных дакументах пісалася „granica prawoslawia jest dla polskosci nieprzekraczalna”, аднак на ўжытак палітыкі прапагандаваліся інфармацыі пра сотні тысяч крэсавых палякаў праваслаўнага веравызнання.

Сёння ў школьных падручніках змяшчаюцца вынікі перапісу 1921 і 1931 гадоў і ніхто нават не прабуе тлумачыць, што не мелі яны нічога супольнага з рэальным станам. Аўтарам гэтых падручнікаў праўдападобна вядомыя аналізы даваенных даследчыкаў Лявона Васілеўскага, Канстанціна Срокаўскага, пасляваенных гісторыкаў Ежы Тамашэўскага ці Януша Жарноўскага, у якіх даказана, што, напрыклад, колькасць беларусаў была ўдвая вышэйшая за вынікі перапісу. Гістарычная свядомасць грамадзян фарміруецца на падставе школьных падручнікаў, а літаратура, якая паказвае праўдзівы стан рэчаў, даступная толькі нешматлікім спецыялістам. Самыя навейшыя падручнікі па гісторыі, якія будуць друкавацца праз некалькі гадоў, паінфармуюць маладых грамадзян Польшчы, што на тэрыторыі краіны пражывае некалькі тысяч беларусаў. Далей можна будзе разважаць пра традыцыйную талерантнасць і пра тое, як мірна побач сябе жывуць палякі, яўрэі, татары, армяне, беларусы, украінцы, немцы, літоўцы, чэхі і славакі. Сёння, напрыклад, хаця на Беласточчыне татараў амаль зусім няма, у Кракаве ці Познані можна пачуць: „U was na Bialostocczyznie to pelno i Tatarow, i Bialorusinow, i Litwinow”. „Таk, — адказваю тады, — szczegolnie w Bialymstoku czesto slyszy sie tatarska gware”.