Між Прусіяй і Карэяй

Першы набор на працу ў Германію адбыўся ў 1942 годзе. З Сасін солтыс вызначыў каля дзесятка чалавек. Заехалі ў Мілейчычы, а адтуль зараз фурманкамі завезлі нас у Кляшчэлі на станцыю, пагрузілі ў вагон і павезлі ў Бельск, у арбайтсамт. Трымалі нас там у бараках, асобна мужчын і асобна жанчын. Елі тое, што забралі з сабою.

Пасля тыдня пад стражай пагналі нас на станцыю і пагрузілі ў таварныя вагоны. І павезлі, а куды — невядома. Знайшліся ў тым вагоне такія, што выламалі акно і ад Райска сталі выскакваць між рэйкі. Я выскачыў за Лявіцкімі і вярнуўся назад. Ішоў пяшком цэлы час, нават чамаданчык прынёс. Не пайшоў, аднак, дадому, толькі ў Дубна, да дзядзькі. У бацькоўскую хату з’яўляўся, але дома не начаваў. Калі жандары ехалі ў вёску, я ўцякаў у лясок за рэчкай, адкуль усё мог бачыць. Як жандары ад’язджалі, я вяртаўся дадому. І так паўгода хаваўся я: то ў Дубне, то ў Дашах, а жандары мяне шукалі. Пасля яны забралі бацьку і пасадзілі ў арышт у Мілейчычах; сказалі, што выпусцяць, калі я з’яўлюся.

Я зайшоў у Мілейчычы, тады бацьку выпусцілі. У Мілейчычах была замужам маміна сястра, яна зналася з жандарамі, зайшла да іх і сказала, што ў нас тыф. Мяне выпусцілі, але вызначылі тэрмін для яўкі. Той час прыйшоў і я паехаў проста ў арбайтсамт у Бельск, бо іншага выхаду ўжо не было.

Не каралі мяне, патрымалі некалькі дзён і ў вагон. Ехалі пасажырскім вагонам, якога немец пільнаваў. Так я заехаў у арбайтсамт у Кёнігсберг. Адтуль забраў мяне шавец, які жыў трыццаць кіламетраў за горадам. У ягоным варштаце працаваў я шаўцом тры гады.

Як набліжаўся фронт, высылалі мяне акопы капаць. Спярша капаў у Літве, а пасля каля Голдапа. І зноў да гаспадара вярнуўся. Як фронт ужо падыходзіў, то я фурманкаю з будай тры сям’і вёз. Ехалі каля двух тыдняў, на Пілаў, там над морам у зямлянцы спыніліся. Цэлую ноч бамбёжка была, снарады падалі. Рана стала ціха. Немцы загадалі ісці назад, але неўзабаве рускія запынілі.

Двойчы на пытанне, хто я, адказваў, што паляк. Але ў трэці раз спісвалі адрасы і давялося назвацца беларусам. Сабралі нас групу, якую салдат вёў, а мы не ведалі, куды. Так ішлі два дні, мы перагаворваліся, што нас на транспарт дадому вядуць. Завёў у вёску, там пераначавалі, а рана атрымалі загад:

— Вещи оставляйте, сейчас вернётесь назад.

Адзін салдат папрасіў у мяне паліто:

— Отдай, я сыну, а тебе и так заберут.

Я ўбачыў кучу лахаў, то і аддаў яму тое сваё паліто. Нас абстрыглі і ў палявую лазню павялі. Увайшлі аднымі дзверамі, а выходзілі другімі, за якімі апраналі нас у мундзіры. На другі дзень далі вінтоўку, пару патронаў выстралілі і ўсё. На наступны дзень адправілі ў часць — у 1-ю аўтаматную роту 753 пяхотнага палка; і на фронт.

І адразу на перадавую, бо была гэта штрафная рота. Мо з тыдзень часу я ў перадавой быў, ранены не быў, толькі прыглух ад выбуху снарада. Пасля мяне перавялі ў 490 стралковы полк, у якім аставаўся да канца вайны з Германіяй.

Стаялі ў лесе, у зямлянках. Аднойчы паслалі мяне з яшчэ адным салдатам на станцыю, павець над боепрыпасамі зрабіць. Пайшлі мы ў лес матэрыял шукаць. Углядаемся ўверх...

— Стой, міны! — крыкнуў той таварыш.

Я спыніўся, ён размініраваў тое месца, якое я толькі што пераступіў...

Пасля месяца пагрузілі нас на поезд і павезлі; куды — не ведалі. Ехалі тры месяцы, заехалі ў Манголію. Там, пасля выгрузкі, стаялі каля двух тыдняў у адным месцы. А пасля пяшком адправіліся ў паход. Ішлі праз пустыню Гобі і горы Вялікі Хінган. Я быў кулямётчыкам, мой супольнік самлеў і на мяне той ручны кулямёт з дыскам узвалілі. А яшчэ свой рыштунак, вінтоўку, чатыры гранаты і сто патронаў, шынель... Цэлы дзень нёс, выбіўся з сіл, сеў і што хоч. Падышоў лейтэнант і забралі ад мяне ўсё тое, што меў. Вечарам пад’ехаў самаход і частку з нас перакінулі праз тую пустыню.

Выкапалі траншэі і сядзелі. Неўзабаве паведамілі нас, што знаходзімся ў ваенным становішчы з Японіяй. Настала ноч, аб’явілі пад’ём і пайшлі. Спынілі, забаранілі курыць і гаварыць. А на досвітку — ура! І цэлы месяц там з японцамі біліся; калі б не тая бомба, то невядома, ці хто вярнуўся б. Я зноў цэлы астаўся.

Скончылася вайна, мяне перакінулі ў мінамётны полк. Жылі мы пад будамі, дзе можна было распрануцца, спалі на нарах. Я, у Прусіі і ў Манголіі, амаль год часу не распранаўся, сплючы на зямлі пад голым небам. І калі скінуў з сябе тую вопратку, дык быццам на свет нарадзіўся! Так было мо з тыдзень і нашу часць перабазіравалі ў Карэю.

Мяне перавялі ў артылерыйскі полк і там я даведаўся, што палякаў звальняюць. Пайшоў я ў штаб дывізіі, там на карце праверылі, што мая мясцовасць апынулася ў межах Польшчы, і сталі афармляць мне дакументы. Дэмабілізавалі мяне, пагрузілі на карабель і прывезлі ў правізорны порт каля Уладзівастока. І ў эшалон. Падарожжа доўжылася каля месяца, яшчэ з месяц у Маскве чакаў афармлення дакументаў.

Са мною ехаў чалавек з Сухавольцаў. Ехалі мы ў Варшаву, але ў Седльцах пабачылі поезд у Чаромху. Прыехалі ў Чаромху, там жыў дваюрадны брат майго таварыша. Пераначавалі ў яго і на другі дзень ён пайшоў у Сухавольцы, а я ў Сасіны. Вярнуўся дадому 27 ліпеня 1947 года.

У мірны час на працягу васьмі гадоў быў я солтысам, дзевяць гадоў быў старшынёю Грамадскай рады ў Снежках. Пасля яшчэ ў Бельску працаваў.

Запісаў Аляксандр ВЯРБІЦКІ