Чэрвень у жніўні ⁽³⁾

Ганна КАНДРАЦЮК

* * *

— У навакольным лесе ляжаць сотні грамадзян Беларусі, Літвы, Польшчы, расстраляныя бальшавікамі — чытаем на ледзь прыкметнай табліцы, ля той папяровай іконы. На большую табліцу, у відавочным месцы, улады горада не пагаджаюцца. Дакладна невядома колькі ахвяр закапаных у лесе. Адміністрацыя множыць перашкоды, доследы разбіваюцца аб малаважныя дэталі. Справа ледзь зварухнецца з месца і зноў вяртаецца да пачатку. Змагарам ідзе пра асновы — зрабіць спісак ахвяр і назваць колькасць расстраляных:

— Мы должны посмотреть, — кажуць чыноўнікі на кожную інтэрвенцыю дзеячаў арганізацыі „Ігуменскі шлях” і БНФ, — мы должны посмотреть! — Не пагаджаюцца на прысутнасць грамадскіх назіральнікаў.

— Зараз ідзе змаганне за надпіс, — кажа Вольга Матусевіч. Адміністрацыя не пагаджаецца на надпіс: „Ахвярам палітычных рэпрэсій бальшавіцкага рэжыму”. Такі надпіс быў, але яго знялі і астаўся скарочаны варыянт (на беларускай, літоўскай і рускай мовах): „Ахвярам рэпрэсіі”.

* * *

Пра „Шлях смерці” грамадства даведалася ў пачатку 90-ых гадоў, разам з Курапатамі. Пра Чэрвень заявіла свету ацалелая грамадзянка Польшчы, Іаанна Янушчык. Першы крыж паставіў Зянон Пазьняк у 1991 годзе, з таго часу ладзіцца тут міжнацыянальнае шэсце „Ігуменскі шлях”. Кожны год прыязджаюць літоўцы, палякі і разам з арганізацыяй „Ігуменскі шлях” ушаноўваюць памяць забітых. Моляцца за спакой душы, успамінаюць загінуўшых. Ад імя польскага і літоўскага народаў устаноўлены мемарыяльныя крыжы і скульптуры. Ад беларусаў разьба Генадзя Матусевіча — „Смуткуючы анёл”.

Сярод ахвяр забойства ў Чэрвені найбольш інтэлігенцыі.

— Яшчэ да вайны пачалі звозіць сюды з Мінска зняволеных, у тым ліку палітычных вязняў, — расказваюць Генадзь і Вольга Матусевічы, якія дзейнічаюць у „Ігуменскім шляху”.

— Ноччу 26 і 27 чэрвеня 1941 года НКВД пачало ліквідаваць вязняў. Зняволеных выгналі на дарогу ў лес і расстралялі.

Перастрэлка ў Чэрвені, як успаміналі яе ацалелыя ахвяры, вылучалася звярынай лютасцю. Прыгналі іх на дарогу і стралялі па ўцякаючых. Гналі іх два кіламетры — да апошняга жывога. Пасля расстрэлу саветы з’ехалі, трупы забітых закопвалі немцы або валачылі ваўкі.

* * *

У чэрвені 2002 года ўжо 11 раз арганізавалі шэсце „Ігуменскім шляхам”. Як кожны раз падтрымку праявілі літоўцы і палякі. У самім горадзе пайшла чутка, што шэсце нібыта забароненае.

— Жыхары Чэрвеня зноў сталі баяцца, — кажуць нашы субяседнікі.

— У час, калі ішло шэсце, людзі стаялі за брамкамі, баяліся выйсці на вуліцу. Няма чаму здзіўляцца. Штатныя кадэбісты завіхаліся з камерамі, кожную дэталь рэгістравалі на плёнку.

— Я пайшла ў райвыканкам, — кажа Вольга, — і пытаю: „Навошта вы гэта нам робіце?” А яны адказваюць без цырымоніі: — Каб ведаць, хто што сказаў і што зрабіў!

Надзея на годнае ўшанаванне месца — у міжнароднай падтрымцы. У Беларусі зараз няма адказных. Дзеля замоўчання злачынства выкарыстоўваецца нізкі ўзровень зацікаўлення мінулым. Тэрыторыя афіцыйна не знаходзіцца пад аховай дзяржавы. Летам тут пасвяць кароў, збіраюць ягады. Праўда, ёсць і другія прыклады — на Дзяды заўсёды прыносяць сюды кветкі і запальваюць свечкі.

* * *

Нявысветленае пытанне — чаму саветы, перад надыходам нямецкай арміі, знішчалі сваіх вязняў?

— Няма адказу! Ёсць толькі меркаванне, — кажуць нашы суразмоўцы, — сярод зняволеных было шмат інтэлігенцыі. Бальшавікі баяліся, што яны дастануцца ў рукі немцаў.

Ніхто не ведае, як завершыцца справа ўшанавання „Дарогі смерці”. Сёння ніхто за яе не адказны.

У Чэрвені спадзяюцца на дапамогу палякаў і літоўцаў. Бо яны ўжо сталі на ногі, — кажуць, — а мы яшчэ толькі вучымся.

У чэрвеньскім лесе на мазгі налятае смутак, страх. Ён кладзецца на ўвесь горад чорным ценем.

— Хто да нас не прыедзе той наракае, што дух такі цяжкі, — кажа Генадзь Матусевіч.