Вінцук Гадлеўскі — святар і палітык

Яўген МІРАНОВІЧ

Вінцук Гадлеўскі закончыў у 1912 г. Віленскую духоўную каталіцкую семінарыю, а чатыры гады пасля Пецярбургскую духоўную акадэмію (гэтыя даты паказваюць, што нарадзіўся ён у 1888 г.). У Пецярбургу пачалася яго праца на беларускай ніве, якая стане неадлучнай часткай жыцця Вінцука Гадлеўскага. Душпастырскую працу пачаў як вікарый пры кафедральным касцёле ў Мінску, дзе як першы святар гаварыў казанні на беларускай мове. Пасля лютаўскай рэвалюцыі ў Расійскай імперыі Гадлеўскі ўдзельнічаў ува ўсіх дзеяннях у карысць адраджэння беларускага нацыянальнага жыцця і пабудовы незалежнай дзяржаўнасці. Быў членам Беларускага нацыянальнага камітэта, арганізатарам І З’езда беларускіх каталіцкіх святароў, удзельнікам І Усебеларускага з’езда ў снежні 1917 г., сябрам Рады Беларускай Народнай Рэспублікі, заснавальнікам і ідэолагам Беларускай хрысціянскай дэмакратыі, рэдактарам „Крыніцы”, выкладчыкам беларускай семінарыі ў Нясвіжы.

У 1920 г. Гадлеўскі вярнуўся ў Вільню, дзе, як прадстаўнік Беларускай хрысціянскай дэмакратыі, уваходзіў у склад Беларускага нацыянальнага камітэта. Прымаў удзел у арганізацыі беларускага нацыянальнага руху на Віленшчыне, змяшчаў аналітычныя артыкулы ў „Крыніцы”. „Наш народ няздольны да змагання на два франты, — пісаў. — Змагаючыся тут з паланізацыяй, ён няздольны да змагання з камунізмам — і дзеля гэтага арыентуецца на Усход. Змагаючыся там з камунізмам, ён, магчыма, арыентуецца на Захад, думаючы, што тут шчасце... І гэтак цягнецца ягонае жыццё”.

Гадлеўскі жыў ідэяй аб’яднання ўсіх беларусаў вакол нацыянальнага і дзяржаўнага будаўніцтва. Быў перакананы, што народы могуць развівацца і паспяхова будаваць сваю будучыню толькі ў сваёй дзяржаве, але дзеля гэтага патрэбная супольная нацыянальная ідэя, без якой не магло быць вартаснай літаратуры, навукі, мастацтва ні цывілізацыйнага прагрэсу. „Нацыя, — пісаў, — якая адказалася б або не імкнулася б да поўных правоў зь іншымі народамі, ня ёсьць поўнавартаснай нацыяй і не заслугоўвае на імя нацыі”. Падкрэсліваў, што не можа быць нацыі без нацыяналізму. Аднак нацыяналізмам лічыў супольную волю сяброў аб’яднаных супольнай ідэяй, падняць свой народ на вышэйшы ўзровень палітычнага і эканамічнага бытавання. „Такога творчага нацыяналізму, — пісаў, — ніхто спыніць не мае права, ні свой, ні чужы”.

У 1924 г. віленскі епіскап Юры Матулевіч назначыў Вінцука Гадлеўскага пробашчам парафіі ў Жодзішках, што на Віленшчыне. У беларускамоўным каталіцкім асяроддзі стаў ён рэалізаваць сваю ідэю, праводзячы багаслужбы на беларускай мове. Для прыхільнікаў польскага слова была асобная літургія і казанне. У рапарце епіскапу Матулевічу (пісаным на беларускай мове) падкрэсліваў, што калі адпраўляецца багаслужба на беларускай мове „тагды людзей поўны касцёл”, а калі на польскай — тады прыходзіць 25-30 чалавек. Поспех Гадлеўскага быў адначасова прычынай яго няшчасця. Польская адміністрацыя праводзіла палітыку асіміляцыі беларусаў. Усіх католікаў лічылі палякамі. У такіх умовах улады не пераносілі дзейнасці Гадлеўскага. Памянялася таксама духоўная ўлада ў Вільні. Мясцовым архібіскупам стаў эндэк Рамуальд Ялбжыкоўскі. Неўзабаве некалькіх парафіян пачалі пратэставаць супраць беларускай мовы ў жодзішскім касцёле. Пад святыняй з’явілася паліцыя з кулямётам.

Першы раз арыштавалі Гадлеўскага 25 чэрвеня 1925 г. за парушэнне канстытуцыйнага парадку, прапагандаванне сярод вернікаў ідэі беларускай дзяржаўнасці, у склад якой мелі быць далучаны ўсходнія ваяводствы Польшчы. Сябры сабралі грошы і за адпаведнай сумай вызвалілі яго з віленскай турмы. Але не спыніў ён свае дзейнасці ў Жодзішках. Другі раз арыштавалі яго 30 верасня 1925 г., трэці раз — 1 сакавіка 1926 г. Віленскі акруговы суд прыгаварыў яго на 2 гады зняволення ў варшаўскай турме на Макатове, у якой трымалі найбольшых злачынцаў.

Вызначаны новым пробашчам у Жодзішках ксёндз Рамуальд Дроніч так пісаў архібіскупу Ялбжыкоўскаму: „Najdostojniejszy Arcypasterzu i Ojcze Najukochanszy! W Imie Ojca i Ducha Sw. Amen. Ja, niegodny sluga Bozy, przysiegam i obiecuje Panu Bogu Wszechmogacemu, w Trojcy Swietej Jedynemu, Najswietszej Pannie co w Ostrej swieci Bramie, ze nie bede odprawial jakichkolwiek nabozenstw w jezyku bialoruskim, ani tez mowil kazan w tym jezyku. Tak mi dopomoz Panie Boze i Niewinna Meka Zbawiciela mego Amen”.

Пасля турмы Гадлеўскі вярнуўся ў Вільню, дзе быў капеланам у шпіталі і прэфектам у школе пры кляштары бернардзінак. Перакладаў на беларускую мову „Новы запавет”. Прыглядаўся антыбеларускай палітыцы, якая праводзілася ўладамі і маральнай карумпаванасці беларускіх дзеячаў. Пры канцы трыццатых гадоў выступіў з ініцыятывай заснавання Беларускага нацыянальнага фронту. Адчувалася ўжо атмасфера вайны і Гадлеўскі лічыў, што трэба быць падрыхтаваным да вялікіх змен у геапалітычнай сітуацыі вакол Беларусі. Ні палякі, ні рускія — лічыў — не былі зацікаўлены вырашэннем беларускай праблемы. Адзіным рэальным саюзнікам маглі быць толькі немцы.

Калі Чырвоная Армія заняла Вільню, Гадлеўскі выехаў у Каўнас, а пасля жыў у Варшаве і Берліне, дзе арганізаваў Беларускія нацыянальныя цэнтры. У сталіцы Нямеччыны працаваў таксама ў рэдакцыі Беларускага радыё. Летам 1941 г., калі немцы занялі Беларусь, пераехаў у Мінск і як галоўны школьны інспектар у цывільнай нямецкай адміністрацыі стаў арганізаваць беларускае школьніцтва. Сваю дзейнасць лічыў пачаткам пабудовы беларускай дзяржаўнасці, якая мела ўзнікнуць у супрацоўніцтве з гітлераўскай Нямеччынай. Гадлеўскі імкнуўся пераймаць ад немцаў як найбольш улады. Лічыў, што трэба бараніць мірнае беларускае насельніцтва перад камуністычнымі партызанамі і карнымі акцыямі фашыстаў. Толькі беларуская ўлада, паводле яго, магла стрымаць развіццё камуністычнага падполля і эсэсаўскія пацыфікацыі. Разам з Іванам Ермачэнкам ствараў Беларускую народную самапомач, па структуры падобнай на дзяржаўную адміністрацыю. Але немцы, як аказалася, не хацелі ствараць у 1942 г. беларускай дзяржаўнасці. Гадлеўскі, як галоўны архітэктар гэтага плана, заплаціў найвышэйшую цану.