Збамбілі балота

У 1939 годзе немцаў у нас не было, толькі восенню прыйшлі рускія. Там, дзе цяпер злеўня, браму ім паставілі — такія калочкі з надпісам паміж імі; што там было напісана — не помню. Зышлася туды хіба цэлая вёска, а арганізавалі тое ўсё камуністы, якія іконы ў хатах скідалі; мо з пяцерых такіх у Дзернякове было: Карповіч, Храноўскія, а наша сям’я — ні туды, ні сюды.

Наша сям’я з парабкаў была. Прадзеды не мелі дзяцей і ўзялі пару парабкаў, якія з сабою пажаніліся — былі гэта нашы дзяды. Бацькі нашы дакупілі зямлі і ўжо саветы лічылі нашу сям’ю кулакамі. Адзін з нашай вёскі зайшоў на сход у Гарадок, залез на трыбуну і стаў нас абзываць кулакамі. А іншы пачуў гэта і адказаў, што мы з парабкаў і сям’я наша сама настаралася наша дабро. Гаварылі нам, што мы запісаны да вывазкі на ўсход, мы ўжо былі спакаваліся, але ніхто па нас не прыехаў.

З Дзернякова вывезлі дзве сям’і — спярша забіралі мужчын. Адзін быў солтысам, серадняком; калі ён пасля наведваў нашу вёску, гаварыў, што ягоныя найлепшыя сябры падпісаліся, каб вывезці ягоную сям’ю. А другі зусім бедны быў, але з братам у нязгодзе жыў. Зямлі ў нашай вёсцы саветы нікому не забіралі, таксама не арганізавалі калгаса.

Пры санацыі я хадзіла ў школу, якая была ў прыватнай хаце. Пасля, у 1938 годзе, пабудавалі ў нас новую школу. Калі яе здавалі, прыехаў войт і іншыя вышэйшыя чыны. Выступалі старэйшыя вучні, штось гаварылі. І высвянчалі школу, толькі не помню хто — ксёндз ці бацюшка. У тую школу хадзіла я год, а пасля два гады ў рускую. Вучылі ў ёй па-руску. Адзін год вучыў наш вясковец, а потым Кардаш з Меляшкоў. Невядома, якая ў іх была адукацыя, бо на царскую былі яны замаладыя.

Калі напалі немцы, рускія ўцякалі самаходамі і паяздамі: сем’і, войска, НКУС. Немец бамбіў і па шашы біў. Насупраць нашай вёскі збамбілі поезд з уцекачамі. Мая сястра пайшла туды паглядзець. Там ляжала руская раненая з дзіцём, якая прасіла каб іх або хаця самое дзіця забраць. Сястра пра гэта вечарам расказала, плачучы, а на золаку тата паехалі і тую жанчыну з дзіцём прывезлі дахаты; Маруся і Шурык Матвеевы яны называліся. У яе з пахвіны быў вырваны кусок мяса. Лекараў тады не было і нашы парылі рамонак і тую рану прамывалі; яна енчыла. Праз тыдзень прыйшлі немцы, яна прасіла лекара. Тата неяк з немцамі дагаварыліся і прывялі нямецкага лекара; а ў яе ўжо чорныя пухіры былі. Ён зрабіў укол, выйшаў у сені і сказаў тату па-польску, што нічога ўжо не будзе. І яна пасля дня-двух памерла і мы яе пахавалі ў Гарадку.

Перад смерцю дала яна нам адрас свае маці і мужавых бацькоў. Мы перапісваліся з яе маці Параскоўяй Каралёўнай; яна прасіла прыслаць ёй унука. Але тата мой не хацеў гэтага рабіць, думаў — застарая ўжо. І так той Шурык у нас жыў. Пасля вайны выявіўся яго бацька і стаў хадайнічаць за вяртанне сына. Міліцыя да нас прыходзіла, каб Шурыка забраць, а ён не хацеў нікуды ад нас ехаць, хаваўся перад міліцыяй. Усё ж такі мы вырашылі адаслаць яго бацьку... І насільна яго пацягнулі; ён плакаў і мы ўсе плакалі.

Прайшло мо чатыры-пяць дзён пасля ад’езду Шурыка і мы атрымалі вестку, што Шурыкаў бацька загінуў у выпадку. Тата мой адразу паехаў у Беласток, каб даведацца, ці Шурык яшчэ ў Польшчы, але яму адказалі, што Шурыка ўжо ў Польшчы няма. Мы яшчэ перапісваліся з яго бабай, але ён не хацеў нам пісаць — так ён моцна загневаўся, што мы аддалі яго быццам у сірочы дом.

Уцякаў на ўсход і загадчык НКУС з Заблудава. Жонку і сына ён успеў загрузіць на самаход, а сам яшчэ хацеў забраць дачку, якая тады на летніку была. І яны ўжо не ўспелі выехаць, толькі асталіся ў Дзернякове жыць. Немцы яго ўскрылі і загадалі ў Міхалова мельдавацца. Ён у вёсцы гаварыў што ходзіць у Міхалова, але заміж таго ён пачаў хадзіць кругом і арганізаваць партызанку. Аднойчы, калі ён быў у дзядзькавай хаце, немцы акружылі хату і забралі яго разам з дзядзькам...

Яго дачка асталася ў нашай цёткі. Яе сыны, Міхал і Аляксандр Храноўскія, якіх імёны пасля вайны прысвоены школе ў Гарадку, пайшлі ў партызаны і загінулі. У 1959 годзе знайшлася маці тае дзяўчыны, прыязджала ў Дзернякова. Цётка тую дзяўчыну выгадавала, узяла ёй у сваю хату прымака... А пасля яны яе з хаты выгналі і яна ў Ялоўцы дажывала.

Яшчэ адзін рускі ў нас быў, ён у партызаны пайшоў, у Майдане дзяўчыну згвалтаваў і яго самыя партызаны забілі.

Немцы вывозілі дзяўчат у Германію, а хлопцы ўцякалі да партызанаў. Аднойчы тыя хлопцы, сярод якіх быў і мой брат, рашылі здацца немцам; мой брат пра здачу нічога не ведаў і стаў уцякаць. Немцы стралялі па ім, але жывым астаўся. Хлопцы, што здаліся, тлумачыліся, што партызаны іх прымусілі ісці ў лес. Пецярых іх забралі і вывезлі ў Германію; пасля вайны ўсе яны, апрача аднаго, вярнуліся. А мой брат да канца вайны партызаніў.

Мне, каб не вывезлі ў Германію, солтыс сказаў стаць на працу ў лес. Там нашым загадчыкам быў мужчына з Папоўкі. Аднойчы ён сумна сказаў нам, што можа ён ужо апошні раз з намі. І так было.

Зімою 1943 года партызаны ўзарвалі каля Дзернякова поезд, на якім ехала на ўсход каля паўтысячы нямецкіх сапёраў, з якіх каля двухсот тады загінула. Немцы хацелі паліквідаваць навакольныя вёскі, але прыехаў нейкі важны нямецкі спецыяліст і сказаў, што тут вяскоўцы ні пры чым, бо гэта работа высокакваліфікаваных спецыялістаў.

Восенню 1943 года на станцыі ў Валілах стаяў нямецкі транспарт. Той транспарт меў збамбіць савецкі самалёт, а наводзіць яго мелі партызаны. І так атрымалася, што заміж таго транспарту самалёт збамбіў балота каля Дзернякова, на якім тады жанчыны разаслалі лён; мабыць лётчык думаў, што гэта эшалон. Дзве бомбы ўпалі і на нашу стадолу, якая занялася гарэць, але тата хутка залез на яе з вядром вады і загасіў.

Калі рускія гналі немца, немцы ў нашай вёсцы на пяць дзён спыніліся. Загадалі нашым вяскоўцам сабрацца ў школу, але нехта бачыў, як тую школу падмінавалі. І амаль усе ў лес паўцякалі; і я з канём, а мама з каровамі. У лесе прасядзелі амаль два тыдні; баёў у нас не было. Пасля рускія сапёры размінавалі школу.

Перад выбухам вайны саветы забралі ў армію васьмярых хлопцаў з нашай вёскі, народжаных у 1920 годзе. Адзін з іх вярнуўся хворы туберкулёзам і ў 1946 годзе памёр. Другі пасля вяртання загінуў у выпадку. Усе апошнія не вярнуліся і з народжаных у 1920 годзе ў нашай вёсцы хлопцаў не астаўся ніхто.

Мой брат, як прайшоў фронт, запісаўся быў у міліцыю, але тата настойваў, каб ён, адзіны сын, выпісаўся. Баяўся за яго, бо акоўцы хадзілі. І брат выпісаўся з міліцыі. Аднойчы зайшлі ў нашу хату акоўцы, крыху каўбас узялі і пайшлі далей. Брата тады ў хаце не было, у суседзяў гуляў у карты. І хтось з ягоных калегаў падказаў акоўцам пра яго. Яны тады брата моцна пабілі, вярнуліся ў нашу хату, паведамілі пра здарэнне, усё ў нас зрэвідавалі, забралі ровар, рускі патэфон, сястрыну сукенку і касцюм. А тата з братавай жонкай ледзь прывялі яго. Калі брат акрыяў, пайшоў на службу ў УБ.

Пасля вайны з Дзернякова ў СССР выехала адна сям’я, сям’я майго дзядзькі. Ён пры немцы падсолтысам быў і баяўся аставацца ў сваёй вёсцы. І другі гаспадар быў запісаўся, заехаў ужо на станцыю, але раздумаўся і вярнуўся.

Запісаў Аляксандр ВЯРБІЦКІ