Двойчы ў Германіі

У школу я пайшоў у 1930 годзе і ў 1937 скончыў. Вучыўся добра, але далей вучыцца не было магчымасці, бо не было грошай з малой гаспадаркі. Людзі бедна жылі; калі пяцерых хлопцаў распілі паўлітра, то ўсе п’яныя былі.

У 1939 годзе прыйшлі немцы, іх танкетка каля вёскі загразла. Адзін у вёсцы па-нямецку ўмеў, пагаварыў з імі. Далі ім коней, а яны паесці далі. Немцы пабылі, адступілі, і тады ўвайшлі саветы. Зрабілі браму, сустракалі іх. Былі выбары. Калгасы арганізавалі ў маёнтках, напрыклад у Рыгораўцах. Я хацеў туды запісацца на курс трактарыстаў, але не ўзялі, бо многа ахвотых было. Набіралі таксама ў конную міліцыю і нас зноў мо з пяць чалавек у Кляшчэлі пайшлі; нас зноў адкінулі і не сказалі чаму.

У армію я замалады быў. Председатель села вызначыў нас на ваенныя работы, казармы ў Шапятове будаваць. Месяц часу там працавалі і за дзень праз Браньск і Боцькі прыйшлі дадому.

У 1941 годзе рускія адступалі. Я ваду насіў і рускія пілі ваду. Пасля тыя, што асталіся, у партызаны пайшлі.

У маі 1942 года солтыс вызначыў мяне і іншых хлопцаў на працу ў Германію; мы мусілі ехаць, спярша ў Кляшчэлі, а пасля ў Бельск. Пасля некалькіх дзён загрузілі нас у поезд і завезлі ў Ангербург (Вэнгажэва).

Я месяц часу ў гаспадара ў Круклянках працаваў, пасварыўся з ім і рашыў уцякаць. Ноччу схаваўся ў жыта і чакаў да вечара. Хлопцы з Сувалкаў на працу туды прыязджалі і я на буферы таго поезда, якім яны ездзілі, паехаў. Там убачыў мяне немец і за руку схапіў. Я вырваўся ад яго і пад поезд упаў. Ён затармазіў поезд, але я схаваўся ў жыта і там пераначаваў. Рана зайшоў у сяло, там далі мне есці і сказалі, як далей ісці. Людзі добрыя былі, давалі адрасы, куды зайсці.

У Бельск прыйшоў, як Райск палілі. Зайшоў да сваяка ў Кнарыдах, а ён мяне не хоча пераначаваць, да солтыса адпраўляе. Я пайшоў да солтыса і ён пераначаваў мяне. Пайшоў я далей, праз Дубяжын. Каля Дыдуляў з пастухом прысеў, аж бачу — за мною з Дубяжына пяць чалавек едуць. Я сказаў ім, што іду да хворага бацькі, яны паглядзелі ў дакументы і адпусцілі.

У Дыдулях пабыў да вечара, а ноччу дадому зайшоў. Увайшоў праз гарышча, аж бацька злякаўся. Пабыў два тыдні дома і знаёмы з Кузава аформіў мне працу ў дэпо; там працаваў я аж да кастрычніка 1943 года.

І зноў забралі ў Германію. Папаў у ольштынскі арбайтсамт, а адтуль на гаспадарку. Гаспадар той бедны быў, мо ўсяго чатыры гектары меў; у яго я жыў да восені 1944 года. Адтуль забралі мяне акопы капаць; рылі пад Гіжыцкам і Алецкам. Бяда была, вошы нас елі, есці раз у суткі давалі. Была зіма, спалі мы ў клунях. Ратаваліся ў кухні тэрытарыяльнай абароны.

Перад фронтам нас адвялі пад Бартэнштэйн (Барташыцы). Рускія націснулі і мы на сваю руку разышліся. Пад Гейльсбергам (Лідзбаркам-Вармінскім) трапілі да вялікага гаспадара, а ад яго ў малацільную каманду; малацілі, каб саветам не пакінуць.

Апынуліся мы над морам, у акопах. Саветы там нас абстрэльвалі і зараз акружылі. Неўзабаве адправілі на зборны пункт у Гейльсберг, там нас трымалі як селядцоў, па сорак чалавек у каютах; амаль два тыдні дапытвалі. Я меў ручку, яна старшыне спадабалася і я яе яму аддаў. Гавару:

— Мы, беларусы, куды трапім: дадому ці ў армію?

— У армію, яшчэ вайна не скончылася.

Апынуўся я ў Ольштыне, там абмундзіравалі, два тыдні павучылі і пад Гдыню на фронт кінулі. Узялі Гданьск, а пасля пад Калобжаг кінулі, там польскае войска было. Узялі Калобжаг, ідзем на Берлін. Каля Кашаліна, на построении, камандзір сказаў, што вайна закончылася. Кінулі нас у Граева, а пасля назад, на сеноуборку. Перапрацавалі лета і пяшком у Гродна кароў пагналі. У Гродне былі каля двух тыдняў, пасля пагрузілі ў поезд і ў Ціхарэцк на Кубані завезлі. Там я да камандзіра пайшоў:

— Хачу дадому, бо радзіма пад Польшчай асталася.

— В две недели уедете домой! — сказаў камандзір.

І так было. Нас траіх — адзін з Саколкі і адзін з Нурца — прыехалі ў Брэст. А тут клопат — дакументы ператэрмінаваныя. Сяржанты са штаба кажуць,

— Паўлітра...

Паштэмплявалі дакументы і праз Высокае я вярнуўся ў Чаромху. Той, у якога я пад немцам працаваў, прывёз мяне дадому.

Запісаў Аляксандр ВЯРБІЦКІ