„Паласатая” літаратура

Янка ТРАЦЯК

Галоўны крытэрый, якога звычайна прытрымліваюцца сябры журы літаратурнага конкурсу пры ацэнцы творчасці моладзі — гэта выяўленне аўтарамі свайго ўспрыняцця свету, свайго бачання, няхай сабе і наіўна-дзіцячага, але шчырага і тым адметнага, праўда, з адной агаворкай, — калі гэта светабачанне ўвасобленае ў адпаведныя літаратурныя вобразы і формы. Характэрным, у гэтым сэнсе, можа быць верш Радаслава Маціевіча „Пра дажджавога чарвячка”, у якім відавочны падзел пазнання свету: чарвячком, які называўся Кароль, дарослым, маленькім (аўтарам), які па-своему дае адказ на пытанне, чаму Кароль „схаваўся ад людзей пад зямлю”. Такім чынам, вобраз атрымлівае завершанасць і паэтычную закончанасць. Дабавіць штосьці да гэтага сюжэта немагчыма. Іншая справа з вершам Паўліны Нічыпарук „Чатыры”:

Магічнай лічбай ёсць чатыры,
Бо для мяне яна злучаецца
З чатырма сценамі,
Якія прыпамінаюць хату,
А хата гэта месца сямейнага цяпла.

Абмежавалася Паўлінка толькі сценамі хаты, але гэтыя сцены куды б выглядалі даражэй і мілей за ўсё на свеце, калі б у пераліку магічнай лічбы ім папярэднічалі чатыры напрамкі свету, альбо чатыры стыхіі (зямля, вада, паветра, агонь), — тады верш набыў бы філасафічнае гучанне і касмалагічную завершанасць, але толькі хата можа быць месцам сямейнага цяпла. З другога боку, хату, як устойлівы вобраз, можна разглядаць і як архетып культуры. Як тут не згадаць кнігу Янкі Сіпакова „Усе мы з хат”. Заўвагі нашы гучаць не ў якасці дакору — не карэктным было б іх рабіць за тое, чаго няма. Хацелася паказаць магчымыя варыянты інтэрпрэтацыі вобразаў магічнай лічбы і хаты, балазе да гэтых вобразаў звярнулася Паўліна Нічыпарук.

Адметным з’яўляецца і цікавае апавяданне Наталлі Кандрацюк-Свярубскай „Як рыцар Точак выратаваў Брыгіду”. Варта адзначыць свежасць тэмы, захапляльна-прыгодніцкі сюжэт, уменне аўтаркі лаканічна перадаць сутнасць і акрэсліць вобразы. Гутарка ідзе пра падзеі XII стагоддзя, але вельмі ўдала ў апавяданні выкарыстаны сучасны каларыт: „Ехаў праз Чорны Лес, пра які напісалі аднойчы ў коміксе. Для ўсёй вёскі гэта была важная падзея, таму што ўся яна чытала гэты комікс”. Комікс у XII ст. — вобразная нечаканасць: змяшчэнне часу, як мастацкі прыём, можа быць апраўданым у дадзеным кантэксце. Але хацелася б больш такіх нечаканасцей і больш вострых сюжэтных паваротаў. Тады апавяданне набыло б канкрэтнае мастацкае афармленне... а так застаецца на ўзроўні замалёўкі на гістарычную тэматыку.

У падборцы твораў Магдаліны Леанчук вельмі шмат пытанняў і мала адказаў — гэта характэрная для такога ўзросту з’ява. Але Магдаліна не проста шукае адказы — яна імкнецца засяродзіцца на пачуццях, эмоцыях (падчас вельмі суб’ектыўных), нейкай вызначальнай з’яве, каб паставіць чытача перад двухсэнсоўным пытаннем: „Чым жа мае намі скалануць прырода? Красой ці брыдотай?” — пытанне, якое вартае сапраўднай літаратуры (згадаем вядомае: „прыгажосць уратуе сусвет”). У цэлым, вершы Магдаліны палягаюць у бясколеравым мадэрновым павеве, у якім вельмі цяжка быць арыгінальнай. Застаецца толькі добрая прэтэнзія, што, таксама, нямала і, што дае пэўныя спадзяванні ў вызначэнні творчай індывідуальнасці і творчай дасканаласці.

Сярод твораў, якія пададзеныя на конкурс, ёсць некалькі цікавых літаратурных абразкоў, якія ўяўляюць амаль што ідэальны варыянт цэласнасці (ідэя, пафас, змест, форма) і завершанасці мастацкага твора. Да ліку такіх можна аднесці кароценькае апавяданне — лірычны абразок Наталлі Зофіі Лемеш „Кветка” і жартоўны абразок Пятра Акуліка „Пакуты сабакі Шарыка альбо Як дзядзька Ясь стаў філосафам”. Так, у „Кветцы” строга вытрыманы рамантычны, з адценнем сентыментальнасці, стыль; твор напоўнены пачуццём шчырай пяшчоты і замілавання, узнёсласцю пачуццяў і мараў і, разам з тым, нейкім суперажываннем духоўнай неўладкаванасці, болем страчанага шчасця і вечнага спадзявання. Удала спалучаецца вобраз „Кветачкі” ў кантэксце дыялогу з Ім. Дыялогу глыбокаму паводле сутнасці і існасці, і лёсавызначальнаму паводле сэнсу. Можна засумнявацца ў намеры героя „перамагчы Час і Прастору”, але толькі не ў яго пачуццях, такіх жа крыштальна-чыстых і светлых як яго думкі і словы. Так можа зрабіць той, хто хоча быць богам для яе. І нічога няма ў апавяданні штучнага, надуманага, дэманстратыўнага.

Абразок Пятра Акуліка (дарэчы, аўтар найбольш парадаваў сваімі творамі) „Пакуты сабакі Шарыка...” напісаны ў стылі народнага жарту; вызначаецца характэрным народным гумарам, трапнасцю народных выказванняў, дасціпнасцю і ўменнем аўтара акрэсліць сітуацыю ў адпаведнасці характараў. На адной старонцы змешчаны не толькі „пакуты сабакі Шарыка”, але амаль што цэлая сцэна (таксама набліжаная да пакутаў) з жыцця дзядзькі Яся. Перад чытачом паўстае жывы чалавек са сваімі клопатамі, турботамі, патрэбамі і — сваім поглядам на жыццё. Камізм сітуацыі цудоўна завершаны філасафічнай канцоўкай: „Вялікая смага — мацней, чым каханне, — зрабіў выснову дзядзька Ясь”. Падборка твораў П. Акуліка вызначаецца няроўнасцю. Ёсць абразкі і вершы, якія патрабуюць грунтоўнай рэдакцыйнай праўкі (заўвага можа быць адрасавана кожнаму ўдзельніку), але, што не адняць у Акуліка, — гэта назіральнасць, якая так неабходная пісьменніку, і жывая вобразнасць, што пераканаўча перадае выявы прадмету гутаркі.

У многіх творах канкурсантаў ёсць цікавыя думкі, ідэі, вобразы, але яны не даведзены да паэтычнасці, да мастацкага завяршэння; бракуе аўтарам элементарнага ведання асноў вершаскладання, глыбіні думкі, вобразнасці, свежасці тэм, разнастайнасці. Цяжка прасачыць, асабліва ў празаічных творах, лагічную падпарадкаванасць кампазіцыі і сродкаў выяўлення цэласнай ідэі. Наогул, у некаторых творах цяжка прасачыць і саму ідэю і сэнс твора. Аўтар павінен ведаць, што ён хоча сказаць чытачу (калі яму ёсць што сказаць) і знайсці найкарацейшы шлях у гэтым кірунку, без лішніх, пустых і непатрэбных слоў і вобразаў, якія ствараюць метафарычную несуразніцу, зацямняюць, загружаюць, размываюць задуму аўтара, сэнс, структурнае адзінства і мастацкую каштоўнасць твора. Аўтар павінен задумацца над тым, якім чынам лепш выкарыстаць лексіка-граматычны склад мовы, падпарадкаваць вобразную структуру для выяўлення сваёй ідэі, сэнсу, пачуцця, густу і г.д. Перайманне мадэрновых формаў літаратуры і жаданне быць модным, на нашу думку, толькі шкодзіць, асабліва маладым аўтарам, тым, якія, магчыма, не азнаёмлены з класічнымі формамі верша. А варта было б згадаць і харэй, і ямб, і трохстопныя склады, і, што такое рытм, і, што токое рыфма... і паспрабаваць свае сілы ў гэтым кірунку, а пасля ўжо займацца эксперыментамі. У большасці аўтараў адсутнічае творчая індывідуальнасць, а таму і адсутнічае, што аўтары альбо мала працуюць, альбо зусім не працуюць над сваім інтэлектам, не звяртаюцца да крытычнай літаратуры, не чытаюць мастацкія творы, не чытаюць творы беларускамоўныя, што прыводзіць да духоўнай мізэрнасці і адсутнасці духоўнага досведу — усё, што не можа ўплываць на стварэнне высокамастацкага тэксту. Вельмі шмат моўна-стылёвых памылак, адчуваецца моцны ўплыў польскай мовы: ужыванне паланізмаў, выкарыстанне польскамоўных канструкцый сказаў, словазлучэнняў, словаўтварэнняў і г.д.

І, усё ж такі, літаратура канкурсантаў пакуль што застаецца „паласатай” (гэта нармальны працэс). Гэта і добра, і кепска. Добра, што ёсць светлыя „палосы”, кепска — вельмі шмат „палос” не светлых. Ад іх — удзельнікаў літаратурнага конкурсу — саміх жа і залежыць, наколькі беларуская літаратура на Беласточчыне ў будучым пасвятлее, альбо пацямнее.