Дзяды — вяртанне памяці ці бяспамяцтва?

Уладзімір ЛАПЦЭВІЧ

Для беларусаў адным з такіх дзён — Змітраўскія Дзяды, якія звычайна адзначаюцца на зломе кастрычніка і лістапада. Так сталася, што менавіта на канец кастрычніка, а дакладней 30 яго чысло прыпаў Дзень памяці ахвяр палітычных рэпрэсій. Хоць першае свята паходзіць з глыбіні стагоддзяў, а другая дата з’явілася толькі каля 30-ці гадоў таму, яны ў свядомасці многіх зліліся ў адно. І ў выніку ў Беларусі з канца 80-х гадоў мінулага стагоддзя свята Дзяды мае несумненна палітычную афарбоўку, бо адзначаецца пераважна дэмакратычнай апазіцыяй.

Калі прыгадваць гісторыю, то само ўзнікненне Дня памяці ахвяр палітычных рэпрэсій прыходзіцца на 1974 год. Тады ў мардоўскіх лагерах палітычна зняволеныя правялі галадоўку і з цягам часу дзень 30 кастрычніка стаў адзначацца тым ці іншым чынам усімі прыгнечанымі вальнадумцамі савецкага перыяду. Пазней дата была афіцыйна зацверджана ў яе цяперашняй назве і адзначаецца ў Расіі.

У 1989 годзе шматтысячная дэманстрацыя жыхароў Мінска выйшла да прыгараднага ўрочышча Курапаты, дзе ў 30-я гады НКВД расстрэльваў „ворагаў народа”. Нашчадкі прыйшлі ўшанаваць памяць забітых продкаў. У той дзень людзей разагнала міліцыя, а рэакцыя ўнутры Беларусі на здзек з памяці прымусілі вядомага пісьменніка Алеся Адамовіча назваць сваю рэспубліку „перабудовачнай Вандэяй”, маючы на ўвазе найвышэйшы ўзровень савецкага кансерватызму ў параўнанні з іншымі рэгіёнамі Савецкага Саюза.

Дэмакратызацыя беларускага палітычнага жыцця ў пачатку 90-х прывяла да таго, што парламент абвясціў 2 лістапада святочным днём — афіцыйна Дзень памяці продкаў „Дзяды”. Свята сапраўды набыло народны характар, бо ў гэты дзень беларусы, незалежна ад веравызнання, хадзілі на могілкі, упрыгожвалі магілы памёрлых сваякоў і родных, за чаркай гарэлкі ўспаміналі іх добрым словам альбо моўчкі. Але так цягнулася нядоўга. З узмацненнем улады цяперашняга прэзідэнта свята Дзяды зноў стала працоўным днём, праўда, з узгадкай аб даце ў календарах.

Разам з тым, усё больш стала праяўляцца палітычная частка Дзядоў. Асабліва пасля ўсіх нашумелых падзей гэтага года звязаных з будаўніцтвам каля Курапатаў мінскай кальцавой дарогі. Абаронцы Курапатаў, а менавіта так назвалі сябе тыя, хто і ўдзень, і ўноч пільнаваў урочышча ад будаўнічай тэхнікі і шкодаў усталяваным крыжам, зрабілі ўсё, каб не даць прайсці гэтай дарозе, літаральна, па касцях забітых.

Дзяды гэтага года не надта адрозніваліся ад папярэдніх. Тыя ж невялікія групы нацыянальна свядомых грамадзян па ўсёй краіне нагадвалі іншым аб прыкрай старонцы гісторыі.

У Мінску прыўрочанае святу шэсце колькасцю да 1 000 чалавек да Курапатаў прайшло мірна, не было затрыманняў і разгонаў. Людзі годна і прыстойна ўшанавалі памяць памерлых і рэпрэсаваных. Быў нават усталяваны крыж-капліца з Курапацкай іконай Божай Маці.

На жаль, не ўва ўсіх беларускіх гарадах усё адбылося спакойна. Так, у Віцебску дзень памяці ахвяр палітычных рэпрэсій быў адзначаны затрыманнямі ўдзельнікаў пікета, якія нагадвалі аб зніклых палітыках.

Усё ж такі варта прызнаць, што зараз у Беларусі ні тыя пікеты, ні памінальныя шэсці не знаходзяць належнага водгуку ў душах большасці яе грамадзян. Беларускае насельніцтва зноў нібыта захварэла на савецкую глухату і слепату — галоўныя ўмовы бесперашкоднага цкавання іншай думкі. І хоць масавых рэпрэсій у краіне няма, бо няма эканамічнай патрэбы, але, па ўсім відаць, палітычна грамадства для іх саспела. Разам з тым, хочацца верыць, што 1937 год не пяройдзе ў ХХІ стагоддзе.