Астравецкія чытанні ў гонар Іосіфа Гашкевіча

Лена ГЛАГОЎСКАЯ

На гэты раз я вырашыла абмінуць Мінск і загадзя заехаць у Астравец, каб не спазніцца. Тым больш, што спадарожнічаў мне Чэслаў Мекін, віцэ-старшыня нашай „Хаткі”, ураджэнец Астравеччыны. У Астраўцы жыве яго сям’я — брат Зянон і сястра Ірэна. Аўтобус з Гродна ў Астравец ехаў шэсць гадзін. Пасля пранізлівага холаду ў аўтобусе чакала нас цёплая хата Ірэны Кацынель.

Калі ў Мінску праходзіў першы дзень канферэнцыі, мы наведвалі Астравец і ваколіцу. Астравец — раённае 3-тысячнае мястэчка. Ёсць там два касцёлы і нядаўна пабудаваная царква. Жыхары Астраўца ў большасці каталіцкага веравызнання. Праваслаўныя паявіліся пасля перасялення чарнобыльцаў. Гідамі па Астраўцы былі Чэслаў Мекін і яго брат Зянон. Паказалі яны новую частку мястэчка, дзе астравечане будуюць прыгожыя дамы. З настаўніцай Марыяй Васілёнак паехалі мы ў мястэчка Гудагай, дзе яна ў сярэдняй школе стварыла краязнаўчы музей. Дарэчы, школа беларуская і вучыцца ў ёй каля 400 вучняў. Музейчык месціцца ў адным пакоі. На стэндах старажытныя звесткі пра ваколіцу, з міжваеннага часу і сучасныя. Асобнае месца адведзена прафесару Адаму Мальдзісу, які нарадзіўся ў недалёкіх Расолах і два гады вучыўся ў гудагайскай школе; прафесару Георгію Штыхаву, які пасля універсітэта год працаваў настаўнікам у гэтай школе; Надзеі (эндакрынолаг) і Льву (мастак) Дабжынскім, якіх маці да вайны мела мёнтак у Лошы. У Лошу направіліся і мы, каб узяць крыху зямлі на магілу Надзеі Дабжынскай-Бітэль. Пры капліцы на ўзгорку стаіць надмагільны помнік Льву Дабжынскаму, які ў 1937 г. пакончыў жыццё самагубствам. Быў таленавітым мастаком, аставіў па сабе больш за 300 прац, большасць з якіх бясследна загінула ў пасляваеннай завірусе перасяленняў. Каля дзесятка прац (сярод іх аўтапартрэт мастака) захавалася ў Гданьску, ў доме Надзеі Дабжынскай-Бітэль, якая памерла тры гады таму. Марыя Васілёнак хоча, каб хаця адна праца Льва Дабжынскага трапіла ў іхні музей. Ёсць там кніга Надзеі Дабжынскай Jak wiedzma Agrypicha znachorstwa mnie uczyla (Gdansk 1991). У Лошы па маёнтку Дабжынскіх нічагусенькі, апрача людской памяці не асталося. Можа адзін стары клён.

10 кастрычніка ў Астравец прыехалі госці з Мінска і Японіі. Гаспадары сустракалі іх хлебам і соллю. Спярша ўсклалі кветкі да помніка Іосіфу Гашкевічу, аўтарства Валерыя Янушкевіча, адкрытага ў 1995 г. Потым была выстава прац Рычарда Грушы, які спецыяльна да чытанняў выканаў памятны знак, прысвечаны Іосіфу Гашкевічу ў Малях. Чытанні ў Астравецкім райвыканкаме вёў прафесар Георгій Штыхаў. Гасцей прывітаў старшыня райвыканкама Адам Кавалько, прадстаўляючы гісторыю і сучаснасць раёна. Успомніў ён пра першыя чытанні і зацікаўленне краязнаўствам. Затым пачаліся выступленні гасцей. Такада Касічы прыехаў з японскага горада Хакадэ, дзе мае свой прыватны музей. У Хакадэ жыў Іосіф Гашкевіч — першы расійскі пасол у Японіі (1858-1865). Вывучаў ён японскую мову і культуру. З 1867 г. жыў у маёнтку Малі каля Астраўца, дзе і памёр 5 (17) кастрычніка 1872 г. (так у беларускіх энцыклапедыях), хаця паводле архіўных звестак — 3 (15) мая 1875 г. і пахаваны на астравецкіх парафіяльных могілках (В. Грыцкевіч, Жыццё і дзейнасць Іосіфа Гашкевіча, [у:] Беларусіка 8, Мінск 1997, с. 14). Да сёння яшчэ не высветлена, дзе дакладна нарадзіўся І. Гашкевіч (у Мінскім павеце (?), губерні (?)), ні ў якім годзе — 1814 ці ў 1815. Пры нагодзе І. Гашкевіча гаварылася пра археалогію Астравеччыны (Г. Штыхаў, Эдвард Зайкоўскі), вядомых выхадцаў з Астравеччыны — сям’ю Стэповічаў, мастака Мар’яна Богуша-Шышку, Надзею і Льва Дабжынскіх, Мэнке Каца — яўрэйскага паэта з Міхалішак, пра беларускае ўсходазнаўства, краязнаўства і музейную справу. Краязнаўствам на Астравеччыне цікавяцца пераважна настаўнікі, журналісты „Астравецкай праўды”, бібліятэкары, нават мытнікі (Алесь Юркойць). Пад вечар удзельнікі чытанняў паехалі ў Малі, дзе побач сельскай бібліятэкі адкрыты памятны знак у гонар Іосіфа Гашкевіча — вялізны валун з барэльефам галавы І. Гашкевіча выкананым Рычардам Грушам. Адкрывалі: аўтар Адам Кавалько і Такада Касічы. Прагучала песня „Адысей з Беларусі” на словы настаўніцы гісторыі Таццяны Граблеўскай з Астраўца і музыку Алеся Якіменкі — таксама астравецкага барда. У бібліятэцы — выстаўка прысвечаная І. Гашкевічу. А ў Малях ад быўшага маёнтка захавалася толькі старая ліпавая алея, як нейкі прадказуемы шлях у вечнасць.

Чытанні закончыліся ў астравецкім рэстаране „Беларусь”, дзе ўспамінаўся цёплымі словамі, з пажаданнямі вяртання да здароў’я, непрысутны ініцыятар чытанняў, астравечанін прафесар Адам Мальдзіс, на якога 23 верасня напалі невядомыя асобені і моцна збілі, так, што не мог ён прысутнічаць у кампаніі ўдзячных яму сяброў. У бок японцаў, якія ахвотных частавалі сваёй нацыянальнай рысавай гарэлкай сакэ, узнікла прапанова наконт супрацоўніцтва Астраўца з нейкім мястэчкам у Японіі, каб маглі туды ездзіць у адпачынак астравецкія дзеці, каб узаемна знаёміцца. Мне прыйшлося пазнаёміцца з культурным аташэ Японіі ў Беларусі Касіно Го, які навучыўся беларускай мове, цікавіцца беларускай гісторыяй і культурай, нават на Беласточчыне.

Пры ўсёй павазе да арганізатараў, гаспадароў і да памяці пра Іосіфа Гашкевіча, адчувалася савецкая шаблоннасць і менталітэт — гаспадар раёна заўзята прамаўляў на рускай мове, на зямлі, дзе нарадзіліся мае героі — Стэповічы, якія змагаліся там за беларускасць, нягледзячы на неспрыяльныя абставіны вайны і польскага часу. Так яно відаць і ёсць, мо да 2020 г. — да 130 угодкаў нараджэння Казіміра Сваяка (Кастуся Стэповіча) на астравецкай зямлі пачнуць ставіць таксама помнікі беларускім нацыянальным дзеячам. Пакуль іх імёны засвойваюцца мясцовымі элітамі ўлады, але маю надзею, што неўзабаве дачакаемся астравецкіх чытанняў прысвечаных Стэповічам, спалучаных хаця б з усталяваннем памятнай дошкі на іхняй роднай хаце, якая пакуль яшчэ стаіць у Баранях.