Місія ў Жацераве

Ганна КАНДРАЦЮК

Наш шафёр справу разумее па-свойму. Навошта перціся ў нейкую глухамань? Там нічога няма! Частуе нас цынічнымі каментарамі:

— Вам, наверна, камні нада пасматрэць? — і як той бонза садавіцца ў машыну. — Ах, какія вы чудакі! — кідае яшчэ пад носам.

А мы ідзем пытаць пра дарогу. Смешна тут, як нідзе. Каго не спытаеш — той кіруе... кожны ў іншы бок:

— Што? Мядзьведку і Паланэчку вам трэба? Едзьце прама і павярніце ўлева.

Калі прыязджаем у паказанае месца, дарога паварочвае... управа.

— Вам трэба развярнуцца і павярнуць улева, там і Мядзьведка, і Паланэчка будзе, — талкуе іншы. Кружыцца ў галаве. Страшна і смешна. Можам згубіць арыентацыю. Шафёр цешыцца: завязе нас пад „дурнога хату”.

* * *

У касцёле знаёмімся з ксяндзом Яраславам Зарацкім. Маем шчасце. Ксёндз ведае пра ўсё — пра Мядзьведку, пра Паланэчку, пра Мархачоўшчыну і нават пра Жацерава. Сам ён паляк.

— Ад Коніна естэм, — кажа на беларуска-польскай мове. — Харошы наш ксёндз, — захвальвае свайго пастыра Раіса Цыркідзе. Жанчына ў чорным адзенні называе сябе каталічкай-беларускай. Па-беларуску не ўмее гаварыць, трыццаць тры гады жыла замужам у Грузіі, забылася. Як успыхнула там вайна, прыехала ў родны Свержань даглядаць хворага брата. У Грузіі ў той час памёр нечакана муж.

— Цяпер да смерці мушу хадзіць у чорным адзенні, — кажа Раіса. Дзякуе нам, што наведалі іх касцёл, што не мінулі іх мястэчка.

У Новым Свержані, на дзве тысячы жыхароў, сорак дзве каталіцкія сем’і. Нядзельныя багаслужбы тут на беларускай мове. У будні — па-польску.

— Такі раздзел, каб дагадзіць маладым і старым. Наша моладзь хоча маліцца па-беларуску, — кажа ксёндз Яраслаў. Бачыць у гэтым шанц на адраджэнне Беларусі.

Пытаем пра апазіцыю і вядомых тут беларусаў.

— Ёсць адзін такі беларус, — ксёндз шукае ў думках яшчэ нейкага, ды здаецца: — У нас клічуць яго „адраджэнцам”.

* * *

Ксёндз Яраслаў Зарацкі сам пакажа дарогу ў Мархачоўшчыну і Жацерава. Разам з нашым Вечаславам едзе на сваёй легкавушцы спераду, а мы, як сапраўдная „замежная дэлегацыя” за ім, на „Ambulansіe”. У Мархачоўшчыне знаходзім камень з табліцай:

Мархачоўшчына. Тут бывалі беларускія паэты Уладзіслаў Сыракомля і Янка Лучына падчас арандавання фальварка іх бацькамі.

Валун, аброслы пустазеллем, у цэнтры мясціны, ля Дома культуры.

Аляксандр Кандратовіч (бацька Сыракомлі) арандаваў фальварак Мархачоўшчына ў 1834-1840 гадах, а Люцыян Неслухоўскі (бацька Янкі Лучыны) у 1863-1897 гадах. З Мархачоўшчынай звязаны многія творы Янкі Лучыны. Паэт-інжынер любіў прыязджаць сюды на адпачынак з Мінска. У маладыя гады захапляўся паляваннем і рыбалкай. Мастацкі вобраз Панямоння выявіўся ў яго беларускіх, польскіх і рускіх творах. Паляўнічыя замалёўкі Лучыны напісаны ў традыцыі Сыракомлі, Адама Міцкевіча і Міколы Гусоўскага. Пасля сустрэнем іх у „Новай зямлі” і многіх творах Якуба Коласа. Вось, напрыклад, верш Лучыны „Развітанне” жыва напамінае пачатак „Пана Тадэвуша” і „Новай зямлі”:

Пакінуць мушу вас, палі, лугі, паляны,
Дзе вее вецер свой з-за Нёмана духмяны,
Дзе шэпча пра тужлівасць ля яліны хвоя.
Малю ў цябе, мой Божа, ласкі я на тое:
Калі на скон жыцця мая ачахне сіла,
Калі застыне сэрца што Літву любіла,
Няхай мяне цвінтар у вёсцы той прыхіліць,
Дзе кожны ўзгорак кажа: „Ці ты помніш хвілі,
Як з стрэльбай за плячыма, малады, вясёлы,
Ты абягаў ахвотна з дзесяць міль наўкола.^*

Дом культуры ў Мархачоўшчыне стаяў зачынены. Калі мы папыталі пра Янку Лучыну ў напатканага вяскоўца, дзядзька адказаў:

— Не чуў пра такога.

* * *

— У Жацераве ўсё зацерлася, — кажа Рэгіна Васілевіч, кіраўнік Дома культуры. Ніколі не чула пра сувязь Янкі Лучыны з іх вёскай. У народзе захавалася памяць пра ўрочышча „Двор”. І хаця Рэгіна Васілевіч мае поўныя рукі работы, ёй трэба падрыхтавацца да калгаснага свята, сядае з ксяндзом у машыну і едзе паказаць нам „Двор”. На вуліцы, якая цягнецца кіламетры два, перашкоды. Пастухі заганяюць з папасу кароў у калгас „Чырвоны сцяг”. Каровы тармозяць рух, як на злосць, не хочуць саступіць з дарогі. Пахне малаком. Рэчка Жацераўка, якую ўпамінае Янка Лучына (і якая ў яго ўяўленні мае тры метры шырыні), сёння раўчук.

Кіламетр за вёскай, на ўзгорку, з якога шырокая панарама на даліну рэчкі, растуць дрэвы. Стары сад. Сярод дрэў — вясковая хатка. Стаім і наракаем, што не паставілі тут каменя. Як з-пад зямлі, з-за ўзгорка паказваецца машына. Дзядзька ў форме цікавіцца — чаго шукаем разам з ксяндзом у полі? Калі чуе пра нашу місію, ідзе ў машыну і прыносіць садавіну. Дзяўчат частуе грушкамі.

— Гэта наш аграном Барыс Барысавіч Барысевіч, — знаёміць пані Рэгіна.

Гаворым пра засуху, якая сёлета наведала Жацерава і ўсю Беларусь. І Беласточчыну. Ксёндз з парафіянамі размаўляе па-беларуску, і некаторыя з нас такі цуд бачаць упершыню.

Дарога ў былы маёнтак, дзе ў пачатку ХХ стагоддзя гаспадарыла сям’я Янкі Лучыны, пазначана. Аздабляе яе кляновая прысада.

* * *

У Жацераве зноў кіруюць нас на Мядзьведку. Па дарозе думаю пра нюансы літаратурных сюжэтаў. У гісторыі беларускай літаратуры ролі паноў і мужыкоў рэзка мяняліся, напрыклад, у творах Сыракомлі і Янкі Лучыны паны любілі сваіх сялян, вучылі цвярозасці, пашаны. У Коласа — інакш. Мужыкі помсцяць панам...

А хопіць зірнуць у літаратурна-культурны кантэкст ХІХ стагоддзя. Рэжа несправядлівасць. Відаць простым вокам, што на феномен мужыцкіх песняроў Якуба Коласа і Янкі Купалы запрацавалі — не хто іншы як тамтэйшыя паны — з Залучча, Жукавага Барка, Жацерава, Мархачоўшчыны, Тулёнкі, Мядзьведкі...

^*„Развітанне” з польскай на беларускую мову пераклаў Уладзімір Мархель.