Камяні Уладзіслава Сыракомлі

Ганна КАНДРАЦЮК

— Здесь такой не живёт! — чуўся адзін адказ.

На карце мы адшукалі Тулёнку і Жукаў Барок і, каб не губляць час, рушылі ў дарогу.

У Тулёнцы таксама нічога не ведалі і не чулі. Мы збянтэжыліся, бо паводле гістарычных звестак, адсюль у Залучча адна міля (менш чым два кіламетры).

— Пайшлі, папытаемся ў дзядзькі Сашы, — прыдумала спатканая ў магазіне цётка. — Ён у нас найстарэйшы, можа, што памятае.

Старажыл доўга не адчыняў дзвярэй, але нашая апякунка ведала мясцовыя звычаі і не здавалася:

— Дзядзька Саша, адчыніце! Не бойцеся... Гэта не немцы! — ламатала ў дзверы, пасля ў акно. — Гэта свае людзі, адчыніце!

* * *

Аляксандр Анікійчык не спадзяваўся, што будзем пытаць пра маёнткі і паноў. Ён, ветэран, ахвотна раскажа нам пра партызаншчыну.

— Пра Сыракомлю або Кандратовічаў чулі?

— Такіх у нас не было.

— Яны, калісьці, мелі маёнтак у Тулёнцы.

— Не памятаю.

— Пра маёнтак Залучча вы чулі?

— Не чуў.

Старажыл запамятаў адно асадніка Кота, і яго сыноў Рома і Рэма. Пасвіў у іх кароў пры Польшчы. Дзядзька Анікійчык пражыў восемдзесят два гады.

— За работай не было як цікавіцца гісторыяй, — кажа на развітанне. — І за Польшчы, і за Сталіна, і за камуністаў. Ніколі не было толку.

— А цяпер?

— Калгаснікі пасадзілі плытка бульбу і ўся засохла, — махае рукой.

* * *

Замест каменціраваць гістарычную бяспамяць Тулёнкі, мы падаліся ў Жукаў Барок. На месцы даведаліся, што Залучча не існуе.

— Цяпер там стаіць камень, — кажа Валянціна Навіцкая, былы культработнік. Пані Валянціна працавала загадчыцай дома культуры, ды не толькі:

— І свінаркай рабіла, і культработнікам, — пералічвае прафесіі і глядзіць на гадзіннік. Цяпер працуе ў мясцовым калгасе „Красны Партызан”. Праз гадзіну ёй трэба праверыць рабочых, і гэта абазначае, што маем шчасце: яна асабіста пакажа нам усе цікавыя месцы.

У Жукавым Барку мы выклікалі сенсацыю. Наш самаход „Ambulans” акружылі вяскоўцы. Усе хацелі нам дапамагчы.

— Жэнік, бяжы па настаўніка! — гукнулі ў грамадзе, калі спыталіся мы пра гісторыю вёскі.

Настаўніка не было ў хаце, але мы адчулі, што справа пайшла ў добры бок.

* * *

Да Уладзіслава Сыракомлі (Людвіка Кандратовіча) мы прыехалі з мэтай адзначыць 140-годдзе смерці паэта, вядомага ў Польшчы як „літоўскі лірнік вясковы”. Сыракомля быў прадстаўніком рамантызму. Пісаў на польскай і беларускай мовах. Даследчыкі лічаць яго пачынальнікам новай беларускай літаратуры. Залучча ў палове ХІХ стагоддзя лічылася меккай ідэалаў і мастацтва. Сюды прыязджала студэнцкая моладзь, літаратары, філосафы і мастакі. Сакратаром „лірніка” быў не хто іншы, як Вінцэсь Каратынскі. У Жукавым Барку жыў Антон Пяткевіч, вядомы ў літаратуры як Адам Плуг.

Атачэнне асобы Уладзіслава Сыракомлі арыентавалася на інтэлектуальную традыцыю Вялікага княства Літоўскага, сваім дзеяннем яно спрычынілася да ўзнікнення новай беларускай літаратуры, падрыхтавала грунт для літаратурнага феномена Якуба Коласа і Янкі Купалы.

* * *

Маёнтак Пяткевічаў знаходзіўся недалёка за вёскай, над берагам Нёмана. Сёння захаваўся адзін каменны млын. За Шушкевіча, як сказала нам спадарыня Навіцкая, многа рабілі для беларускай культуры. Тады менавіта паставілі камяні з надпісамі. У Жукавым Барку камень з беларускім надпісам: Ваколіцы Жукавага Барка радзіма філосафаў Саламона Маймана (1753-1800), Юзэфы Кодзіс (1865-1940), мясціна натхнення паэтаў Уладзіслава Сыракомлі (1823-1862), Адама Плуга (1823-1903), Вінцэся Каратынскага (1831-1891).

Жэнік Скорбіж, вучань восьмага класа Пачатковай школы ў Аталезі цікавіцца мінулым сваёй вёскі. Разам са сваячкай Юляй з Мінска і Валянцінай Навіцкай завезлі нас у Залучча. У былы маёнтак Сыракомлі мы ехалі лясной пясчанай дарогай. Тут, кіламетр ад вёскі, сярод маладняку, стаіць камень з табліцай:

У гэтай мясцовасці знаходзіўся фальварак Залучча, дзе ў 1844-1852 гг. жыў вядомы польскі і беларускі паэт Уладзіслаў Сыракомля (Людвік Кандратовіч).

Далей, сярод калгаснай пожні, мы знайшлі камяні і кусты бэзу.

— Калісьці было тут Залучча, — апусціла рукі пані Валянціна.

* * *

Астаўся краявід, шырокая панарама на Нёман і даліну. У паветры лунаў смак меланхоліі і тугі. Рамантычныя творы Сыракомлі як падыктаваны рытмам тутэйшай зямлі. Паэт апяваў сялянскі духовы свет, запісваў легенды і былі свайго люду. Тут у 1844 годзе напісаў „Паштальёна”, якога спявала пасля ўся Расія („Калі я на пошце служыў ямшчыком”). Тут прайшлі самыя творчыя гады паэта і напаткала сямейнае гора, — памерлі трое дзяцей.

Залучча, паводле ўспамінаў тадышніх падарожнікаў, было маёнткам без гаспадара. Маёнтак пераходзіў з рук у рукі арандатараў. Сыракомля прыдбаў месцу славу і вядомасць, аднак, пасля сямейных трагедый, з’ехаў на Віленшчыну, дзе памёр на 39 годзе жыцця. У Барэйкаўшчыне, як завецца апошні маёнтак паэта, сёння працуе музей. У недалёкім Нясвіжы яго імем названа вуліца, на Беласточчыне — школа ў Міхалове.

А ў Аталезі, ля дома культуры, які будавалі з раскінутай у Жукавым Барку царквы, стаіць манумент Авакуму Мамантаву:

Секретарь Столбцковского подпольного районного комсомола — чытаем пад помнікам. Пра гэтага героя ведаюць усе — і ў Стоўбцах, і ў Тулёнцы.

PS. На табліцы прысвечанай Сыракомлі Залуча напісана з двума „ч”, у даведніках і літаратурных нарысах — з адным.