Жанчыны, якія загаворваюць

Зося ЛЕМЕШ

Да гэтае пары думала я (ах, дзіцячая наіўнасць!), што арлянская шаптуха з’яўляецца нейкім незвычайным выключэннем на ўсю ваколіцу, калі не на краіну. Тым часам аказваецца, што ў радыусе пару кіламетраў такіх шаптух пад дзесяць. Скажу больш — былі яны тут дзесяцігоддзі, калі не стагоддзі! Мабыць, кожная вёска мела свайго доктара, які лячыў ад усяго — ад уроку, пералёку, каўтуна, страўніка, сэрца, зубоў, ад гнойных ранаў.

Орля. Некалі загаворвала тут Зосечка. Малілася яна і акурвала балючыя месцы дымам з сушанага зелля. Кажуць, што калі памірала, перадала яна сваю моц дачцэ Валі. Тая замаўляе да сённяшняга дня, ужо можа сорак гадоў. Гэтая дробная жанчына кожную нядзелю ходзіць у царкву, спявае ў хоры. Людзі пхаюцца да яе дзвярыма і вокнамі, таму, каб мець спакой прынамсі ў уік-энд, чапляе на брамачку замок. Стаянка перад яе домам сярод тыдня ніколі не пустуе, а ў чарзе, здараецца, людзі чакаюць паўтары-дзве гадзіны.

Парцава. Так, як Валечка паўсюдна вядомая з вусных пераказаў, так парцаўская шаптуха Параскева — са сродкаў масавай інфармацыі. Першы раз прачытала я пра яе ў знойдзеным у бабулі часопісе „100 найлепшых польскіх аздаравіцелей”. Выступала яна таксама па тэлеканале TVN. Мушу прызнацца, што здалася яна мне адкрытай асобай. Уражанне гэтае аднак развеялася, калі я толькі да яе зайшла. Ужо ў дзвярах прывіталі мяне дзве жанчыны (ахова?), якія хіба прагналі адгэтуль ужо неаднаго дапытлівага журналіста.

Як заявіла шаптуха аўтарцы артыкула ў згаданым часопісе, малітву, якой загаворвае, атрымала яе маці пры цары, у Расіі, калі была яшчэ дзіцём. Не ўмела яна аднак чытаць, таму аддала малітву сваёй дачцэ. Калі аказалася, што малітва сапраўды памагае, у Парцава пачалі з’язджацца людзі ў патрэбе.

Кашалі. Гэта вёска з даўнімі традыцыямі па шаптанні. Старажылы ўспамінаюць Віктара і дзве Дуні — Малую і Вялікую. Усе яны — радня: Віктар быў братам Малой Дуні, а яе муж — братам Вялікай. Вылучаліся яны з ліку астатніх сялян не толькі сваімі незвычайнымі ўмеласцямі, але таксама своеасаблівай ашчаднасцю (каб не сказаць — скупасцю) і адсталасцю. Вось не хацелі яны ўводзіць на гаспадарку ніякіх машын. Усё рабілі сваімі рукамі, жалі сярпом.

Сёння ў вёсцы толькі адна бабка, Олька, выпальвае ружу.

Шарні. У Шарнях, пад самым лесам, жыве Оля. Прыехала яна з Навасад, а замаўляння навучылася ад свае маці.

Уваходжу ў хату і ўжо на парозе заяўляю, што шукаю жанчыну, якая загаворвае.

— А што тобе? — пытае мяне дробная старэнькая кабета, што сядзіць на чыстай і яснай кухні і рэжа нейкі матэрыял.

— Мне нічого, хочу толькі порозмаўляті...

— Сядь.

Аказваецца, што жанчына не хоча размаўляць пра шаптанне. Расказвае мне гісторыю, як адзін журналіст хацеў яе нават ашукаць, каб здабыць матэрыял для перадачы. Пытае таксама пра маю сям’ю, здароўе дзядоў. Калі ўжо разгаварыліся, быццам старыя знаёмыя, у дзвярах з’яўляецца задбаная, можа трыццацігадовая бландзінка з двума хлопцамі.

— Цётко, вы яшчэ заговорваетэ од нэрвув?

— А кого?

— А деті і мэнэ...

— Добрэ, почэкай.

Так і развітваемся. З гэтай размовы не даведалася я нічога, аднак, калі б трэба было выбіраць, пайшла б я да гэтай кабеты яшчэ раз. Засталося ў мяне прыемнае ўражанне, што размаўляла я з кімсьці добрым. А можа нават — безабаронным? Я гэтай кабеты не ўмела б ашукаць!

Маліннікі. У Малінніках замаўляюць дзве бабкі. Размаўляла я з абедзвюма. Старэйшую, Гандзю, замаўляць навучыла яе мама. Сёння гэтая згорбленая старушка здаецца быць стомленай сваімі ўмеласцямі, аднак не можа перастаць замаўляць, „калі людзям патрэбная”.

Малодшая, Тоня, расказвае мне сваю гісторыю. Сядзім у яе хаце, дзе ўвагу прыцягвае іканастас у куце пакойчыка. Мабыць, тут Тоня замаўляе...

— Гэта было так, што замаўляла мая цешча, — заяўляе шаптуха. — Людзі казалі: „Навучыце Тоню”, але яна хіба не вельмі хацела. Усё ж казала, што сама навучуся. Аднойчы цешча паехала недзе, не было яе пару дзён. А тут прыходзіць кабета з дзіцём. Чагосьці такога я яшчэ не бачыла. Дзіця было цэлае ў высыпцы. Выглядала быццам яно купалася ў крапіве — усё цела, і рукі, і твар, і грудзі чырвоныя, у белых плямках. Так мне шкада зрабілася гэтага хлопца, бо ён вельмі цярпеў, што вырашыла сама памаліцца. Малілася я, як умела і як чула ў цешчы. І праз паўгадзіны хлопцу перастала свярбець.

Такая аўтарэклама нічога яшчэ не даказвае, бо і звычайныя людзі расказваюць пра цудоўныя аздараўленні:

— Мой сын на тыдзень перад матурай пачаў дрэнна сябе адчуваць. Дактары хацелі выразаць яму сляпую кішку, але я завяла яго да Валечкі.

— Адна кабета, з якой я чакала на прыпынку, казала, што сынок яе сястры быў такі хворы, што дактары разводзілі рукамі. Кабета пайшла з сынком да шаптухі раз, другі, трэці. Цяпер хлопец цалкам здаровы, вучыцца ў тэхнікуме.

— Калі ўжо ўсё баліць да знямогі, іду да Олі. Яна памоліцца і памагае.

Так кажуць — памоліцца. Аднак так сапраўды шаптухі не толькі моляцца. Яны прымяняюць да гэтага яшчэ і іншыя метады лячэння. Зосечка акурвала дымам. Віктар вадзіў па галаве вострым лязом, спецыяльным ножыкам. Ружу (высыпку, як пры ветранай воспе ці свінцы) выпальваюць асвячаным ільном. Шаптуха дзеліць яго на дзевяць купак, накрывае ружу хустачкай і спальвае на ёй лён. Здаецца, 9 —важная лічба ў загаворванні, бо таксама дзевяць разоў выліваецца на ваду гарачы пчаліны воск над галавой чалавека, які чагосьці пералякаўся. Што атрымаецца на вадзе, гэта тое, чаго чалавек баяўся. Бывае яшчэ, што баліць нешта, а не відаць ніякае раны ці высыпкі. Значыць, цябе правеяла. Каб „одогнаті ветёр”, Тоня карыстаецца жытам. Такія, прыблізна аднолькавыя, метады прымяняюць амаль усе шаптухі. Валечка ідзе нават далей. Дае яна „пацыенту” пакуначак са збожжам, над якім малілася, і загадвае яго выкінуць пры дарожным крыжы ці на ростанях. Дае яна таксама хлеб ці сухар і дзеліць яго на тры часткі, на вечар і наступны дзень. Трэба з’есці яго, кажучы малітву да Багародзіцы, паставіўшы нагу на парозе.

На маю думку, усё гэта ўплывае на самасвядомасць хворага і ў пэўным сэнсе з’яўляецца галоўнай справай у шаптанні. Так, чалавек, які прыходзіць да шаптухі, сапраўды спадзяецца ЦУДУ. І гэты цуд ён павінен атрымаць. Народ не ёсць настолькі веруючы, каб самой малітвы было яму дастаткова для вылячэння. Патрэбнае нешта, што пераканае чалавека. Патрэбна яму вера, што выліванне воску над галавой можа яму дапамагчы. Вера сапраўды лечыць.

Што ж, маладыя людзі штораз больш скептычна падыходзяць да загаворвання. Я сама, як бы не прабавала, не ўмею сабе ўнушыць, што малітва і пару дзіўных працэдур могуць вылечыць мае вочы, як упарта сцвярджае мая бабуля. Так і мой сябра, Тамаш, якога ў дзяцінстве мама вадзіла да шаптухі, кажа, што сёння на гэтае ён напэўна не згадзіўся б. Яго мама мае тым часам зусім іншыя сумненні:

— Так, часам брала я дзяцей да шаптухі. Тады верыла я ў гэтае і, здаецца, ім сапраўды палепшвалася. Аднак так многа цяпер чуецца ад бацюшкоў, што гэта дрэнна... Кажуць, што трэба самому маліцца, замест ісці да бабак. Я ўжо не ведаю, што думаць.

Сапраўды, Царква адмоўна ставіцца да шаптух. Ці „псіхалагічныя штучкі” могуць быць, пад прыкрыўкай малітвы, нейкімі нячыстымі практыкамі? А што пра гэтае скажа галоўная зацікаўленая — шаптуха?

— Я думала многа. Здаецца мне, што Гасподзь дае проста людзям такі дар, каб ім памагчы. Так жа было здавён-даўна! Здараецца мне, што часам думаю: ці гэта не грэх. Аднак, калі бачу пакутуючага ад болю чалавека і ведаю, што магу яму дапамагчы, не ўмею сказаць „не”. Адаслаць яго было б яшчэ большым грэхам. Аднойчы вельмі моцна малілася я Богу, каб прынамсі ў сне падказаў мне, ці раблю добра ці дрэнна. І ў гэтую ноч прысніўся мне сусед, які папрасіў памаліцца за яго, бо нібыта цяжка захварэў... Я лічу гэтае знакам.

І я таксама веру, што быў гэта знак. Як сказала на развітанне спадарыня Тоня: „Хай Бог людкам памагае”.