Кніга пра Сапегаў

Сяргей ЧЫГРЫН

Яшчэ сем гадоў назад Валянцін Дубатоўка разам са сваімі сябрамі па бізнесе Віктарам Каладскім і Міхасём Чапрасавым фінансавалі факсімільнае выданне першага зборніка вершаў Ларысы Геніюш „Ад родных ніў”, які быў аддрукаваны ў Слонімскай друкарні. З яго шчырай фундатарскай рукі свет пабачыў гістарычны нарыс Міхася Скоблы „Дзярэчынскі дыярыюш”. Не шкадаваў грошай Валянцін Дубатоўка і на іншыя беларускія выданні і справы.

Уперамежку з бізнесам наш зямляк у вольны час сядаў у сваю легкавушку і ехаў падарожнічаць па Беларусі, шукаючы сляды знакамітых Сапегаў, якія пасля сябе пакінулі культавыя збудаванні, цэрквы і касцёлы. Спыняючыся то ў Слоніме, то ў Ружанах, то ў Оршы, то ў Лепелі, то ў Быхаве — Валянцін Дубатоўка не проста любаваўся захаванымі храмамі, але перажываў за тыя, якія нядобразычліўцы і час разрушылі. Адначасова ён грунтоўна апісваў сапегаўскія фундацыі ў Беларусі. І што пахвальна, што менавіта Валянцін Дубатоўка зрабіў гэта ўпершыню. Раней падобнай кнігі ў Беларусі не было. Хіба што выключэннем можа быць добры артыкул пра род Сапегаў Анатоля Грыцкевіча ў „Энцыклапедыі гісторыі Беларусі” (Мінск 2001, т. 6, с. 222-228). І, вядома, грунтоўны манаграфічны нарыс пра Льва Сапегу „У трохсотныя ўгодкі смерці Вялікага Канцлера Льва Сапегі” выдатнага беларускага гісторыка і палітыка Міколы Шкялёнка і кніга Івана Саверчанкі „Канцлер Вялікага Княства: Леў Сапега” (Мінск 1992). А вось у Польшчы за апошнія дзесяць гадоў выйшла пра Сапегаў некалькі кніг. Сярод іх вартыя ўвагі: J. Skowronek, „Aleksander Sapieha” (Warszawa 1992), E. Sapieha, „Dom Sapiezynski” (Warszawa 1995), A. Rachuba, „Dzieje rodu Sapiehow” (Warszawa 1999) і іншыя.

Сама назва кнігі Валянціна Дубатоўкі „Архіпелаг Сапегаў” адразу заварожвае і інтрыгуе. Слова архіпелаг — азначае групу марскіх астравоў, якія блізка ляжаць адзін каля аднаго. Гэтымі астравамі ў Беларусі былі прадстаўнікі багатага і адукаванага магнацкага роду Сапегаў. Яны ў XIV-XVIII стагоддзях займалі ў Беларусі вышэйшыя дзяржаўныя, адміністрацыйныя і вайсковыя пасады. Пра Сапегаў у Беларусі трэба выдаваць энцыклапедыю. Пакуль такою міні-энцыклапедыяй з’яўляецца „Архіпелаг Сапегаў”. У прадмове да яе доктар гістарычных навук Алесь Краўцэвіч піша: „Праробленая Дубатоўкам праца грунтуецца на добрым веданні спецыяльнай літаратуры і ўласных архіўных пошуках. Яна, зразумела, не развязвае ўсе пастаўленыя праблемы, не адказвае на ўсе ўзніклыя пытанні. Спецыялісты, несумненна, з нечым пагодзяцца, з чымсьці паспрачаюцца, вакол нечага падыскутуюць”. І, сапраўды, з аўтарам кнігі пра Сапегаў ёсць аб чым спрачацца. Краязнавец не ўлічыў некаторых замкаў, храмаў і палаца-паркавых комплексаў, якія будавалі і пакінулі нашчадкам Сапегі. Далёка не трэба хадзіць ад сапегаўскага Дзярэчына — заглянем у суседні Слонім. У кнізе прыгадваюцца толькі слонімскія Троіцкая царква і касцёл святога Андрэя, якія будавалі Казімір і Леў Сапегі. Але, на жаль, няма згадкі пра вялікі мураваны палац, які ўзвёў Леў Сапега, будучы слонімскім старостам. У гэтым палацы са студзеня 1597 г. і аж да 1685 г. праходзілі генеральныя сеймікі Вялікага княства Літоўскага. А ў 1777 г. новы слонімскі староста Міхал Казімір Агінскі пераабсталяваў палац Сапегі пад славутую на ўсю Еўропу „Оперу” — вядомы тэатр Агінскага. Дарэчы, жонкаю Міхала Казіміра Агінскага была ўдава Міхала Антоні Сапегі, Аляксандра. Праз яе і дастаўся ў спадчыну Агінскаму палац ад Сапегаў. Такі факт несумненна быў бы толькі на карысць кнізе і яе чытачам.

Тым не менш, зроблена аўтарам вельмі шмат. І калі чытаеш старонкі кнігі, здзіўляешся, колькі архітэктурных помнікаў пакінулі Сапегі нашчадкам. Толькі ў Ружанах былі пабудаваны палацава-паркавы комплекс, Троіцкі касцёл, касцёл святога Казіміра, Пятра-Паўлаўская царква, у Быхаве — замак і парафіяльны касцёл, у Гальшанах — замак, касцёл Яна Хрысціцеля і кляштар францішканцаў і г.д. Аўтар не толькі сабраў звесткі пра тое, калі, хто, дзе і як будаваў храмы і палацы, але вельмі цікава распавядае пра надзвычайныя выпадкі, здарэнні і падзеі, звязаныя з той ці іншай сапегаўскай мясцовасцю, з нейкай каштоўнай рэччу, чалавечым лёсам. Упершыню з кнігі чытачы даведаюцца аб тым, як Ян Сапега ў Ружанах частаваў караля Рэчы Паспалітай Жыгімонта Старога віном з трохлітровага кубка „Івана”, „вырабленага з горнага крышталю і аздобленага каштоўнымі камянямі і золатам”. Гэты кубак захоўваўся ў Ружанах, а пасля ў Дзярэчыне да 1830 года, пакуль царскія жандары не ўкралі яго і не вывезлі ў Пецярбург. Далей аўтар піша: „Першы прэзідэнт Расіі Б. Ельцын любіў пацягнуць хмельнага напою з гэтага крадзенага сапегаўскага куфля. Наўрад ці даў „старэйшы брат” прыкласціся да куфля першаму беларускаму прэзідэнту. А шкада, бо, прыклаўшыся па чарзе, да „Івана”, можна было б нашаптаць на вуха „сябру Барысу” не толькі пра куплю прыроднага газу, а і пра зварот на радзіму знакамітай гістарычнай рэліквіі”.

Сёння ў беларускіх храмах таксама знаходзіцца шмат каштоўнасцяў. Але і яны незаўважна знікаюць з Беларусі, так, як прапаў нядаўна абраз Бялыніцкай Божай Маці. Таму аўтар у сваёй кнізе заклікае тэрмінова правесці інвентарызацыю помнікаў культуры і мастацтва, якія знаходзяцца ў касцёлах і цэрквах, мячэцях і сінагогах.

У другую частку кнігі „Архіпелаг Сапегаў” Валянцін Дубатоўка ўключыў кароткія жыццяпісы асноўных фундатараў з роду Сапегаў. І апошні раздзел — паэтычны. Ён з’яўляецца своеасаблівым працягам нарысаў пра Сапегаў. Вершы Валянціна Дубатоўкі прысвечаны гісторыі роднай Бацькаўшчыны, яе праблемам і радасцям. Яны таксама напісаліся ад вандровак па родным краі. Паэт шчыра апеў Шчорсы — „цнатлівы прытулак кахання” і Туганавічы — „кахання памерлага храм”, і Каложу — „анёла ў жывым абліччы”, і Бярозаўскі кляштар, на месцы якога сёння „косяць сенажныя травы”...

Паэтычная падборка вершаў у кнізе завяршаецца вершам „Янычар”. Сумны верш-заклік, верш-папярэджанне адрасуецца найперш тым, хто жыве на беларускай зямлі:

Азірніцеся, людзі, навокал —
Хто тут здраднік, а хто тут ваяр?
Час ляціць, як адпушчаны сокал.
Дрэмле ў кожным з нас янычар.

Кніга Валянціна Дубатоўкі „Архіпелаг Сапегаў” выйшла невялікім тыражом — усяго 500 паасобнікаў. Вядома, што для беларускіх чытачоў наклад яе даволі малы. Але тыя, каму пашэнціць яе прачытаць, атрымаюць поўную асалоду і даведаюцца шмат цікавага з гісторыі нашай Айчыны.