Pisz pan „Bialorus”!

— Пачну з рэгіянальнага, сучаснага анекдота.

У Гарадку, на кухні сядзяць дзве панюсі, п’юць каву і каменціруюць візіт рахмістра. Гаспадыня і суседка. Як заўсёды — размаўляюць на беларускай мове.

— Ты што яму сказала? На якой мове вы гаворыце ў хаце?

— Па-польску! — кажа гаспадыня.

— А вы?

— І мы сказалі, што па-польску!

— Мы будзем гаварыць пра Беласток. Што цябе найбольш уразіла ў нашым горадзе?

— Тое... што ўсюды аднолькава, шэра. Амаль кожная хата выглядае падобна: у пакоі два фатэлі, столік-лава, тэлевізар, канапа, шафа-сегмент з крышталлю або керамікай... аднак без кніжак. Нідзе не бачыў „Выбарчай газеты”, часам на лаве ляжаў „Тэлетыдзень”.

— „Ніву” бачыў?

— Не, не бачыў. Раз толькі чуў, як гаспадары слухалі беларускую радыёперадачу, аднак яны запісаліся палякамі.

— Ты праводзіў перапіс у двух блёках, у перыферыйным квартале горада. Ці запісаў грамадзян іншай чым польскай нацыянальнасці?

— Я меў спісаць 120 кватэр, гэта прыблізна 250 жыхароў, апрача палякаў я запісаў 21 беларуса. Хачу сказаць, што былі сітуацыі неадназначныя. Напрыклад, была сітуацыя, якая мяне здзівіла: бацькі запісалі сябе беларусамі, а сваіх дзяцей — палякамі.

— Кажаш — здзівіўся, — чаму?

— Я адчуў, што гэтыя людзі думаюць, што калі запішуць сваіх дзяцей палякамі, ім будзе лягчэй у жыцці. Пры тым без сораму гаварылі, што сын ці дачка ходзіць у прафесійную школу.

Ну, але ж мне, як „чыноўніку”, нельга было адносіцца да адказаў.

— Раскажы, як праходзіў перапіс у такой хаце.

— Хата тыповая, два пакоі, кухня, прыбіральня. На пытанні адказвае гаспадар, гаспадыня падтаквае, часам заварвае гарбату. Дзяцей не відаць. У канцы пытаю пра нацыянальнасць і бачу, што мае суразмоўцы падрыхтаваныя, рашуча кажуць запісаць сябе беларусамі... „A dzieci prosze zapisac... ”. У той момант з суседняга пакойчыка азываецца сын: „Ja, Polak!”. — „Dzieci — narodowosc polska”, — кажуць гаспадары і не каменціруюць.

Наогул пытанне пра нацыянальнасць выклікала шмат эмоцыяй, нейкую падазронасць да мяне. Два разы было так, што ўжо ў палове анкетавання пыталі: „A narodowosc to bedzie?” Але тут беларусамі запісаліся поўныя сем’і.

— Якую адукацыю мелі твае беларусы?

— Або закончылі пачатковую школу, або мелі вышэйшую адукацыяю, не было сярэдзіны, г.зн. — з сярэдняй адукацыяй.

Хачу дадаць, што ў маіх блёках пераважалі жыхары з прафесійнай адукацыяй. Звычайна паўтаралася так, што і бацькі, і дзеці закончылі прафесійныя школы.

— Ці былі сітуацыі, калі людзі не ведалі, якую запісаць нацыянальнасць?

— Быў такі выпадак. Жанчына прыбіральшчыца (галава сям’і), муж беспрацоўны, не маглі рашыцца, пыталіся ў мяне: „A czy to warto pisac? No, my chyba — Bialorusy?” У канцы вырашыў муж, жонка за ім.

— Ну, і як запісаліся?

— Беларусамі.

— Ці ў такіх выпадках ты нешта ўнушаў, наводзіў?

— Не, гэта супраць закону. Калі людзі баяліся, я стараўся ствараць сімпатычны настрой. У кожнай хаце, здаецца, мне давяралі.

— Ці былі нейкія смешныя або страшныя здарэнні?

— Смешная была сітуацыя з падвыпіўшым дзядзькам. Гэта якраз гісторыя для „Нівы”... Дзядзька быў адзін прапісаны ў кватэры (ён яшчэ і на горадзе мае другі дом, у якім жыве з сям’ёй), але на сустрэчу са мной прыехаў разам з жонкай. Тая ўвесь час пільнавала, каб муж залішне не рассалапіўся. Часта апярэджвала і адказвала за яго. Калі дайшло да пытання пра нацыянальнасць, яна хацела таксама адказаць: „No... jak to — jaka narodowosc? Oczywiscie, ze polska!” Гаспадар заўпарціўся: „А ja slyszal w telewizji, ze trzeba pisac swoja prawdziwa narodowosc!” Жонка: „Jaki tam z ciebie Bialorus, Michal, przeciez w tym naszym drugim mieszkaniu ja zapisala, ze ty — Polak!” Муж знерваваўся і кулаком урэзаў у стол: „Pisz pan «Bialorus»!” Кабета пачырванела і ўжо да канца не адазвалася.

У іншай хаце я спісваў польска-беларускую сям’ю. Маці і дачка запісаліся беларускамі, бацька палякам. Калі папытаў пра мову, якою карыстаюцца ў хаце, кабеты сказалі: „Беларуская і польская”. — „Ja tez czasem mowie po bialorusku”, — сказаў бацька. Жанчыны глянулі на яго з недаверам. „To chyba jak jestes, tata, pijany?”, — прыкалола дачка.

— Ці нехта адклікаўся да аўтарытэтаў?

— Так, паказалася, што прозвішча Сакрата Яновіча мае моц, два сужонствы запісалі сябе беларусамі, і яны спаслаліся на сваяцтва або знаёмства з Яновічам. Задзейнічала таксама моц Уладзіміра Наумюка з Канюк, — гаспадары адзначылі, што яны родам з мясцовасці, дзе жыве „беларускі разбяр, да якога прыязджаюць з тэлевізіі!”

— Кажаш, пытанне пра нацыянальнасць выклікала эмоцыі?

— Таксама як пытанне пра крыніцы заработку. Многія скрываюць сапраўдны занятак, працуюць нелегальна.

Я здзіўлены, што палякі не менш эмацыянальна адносіліся да пытання пра нацыянальнасць. Калі я ставіў пытанне „нацыянальнасць польская ці іншая?”, мне заяўлялі: „Jak to — inna? W Bialymstoku wszyscy przeciez Polacy. Oczywiscie, ze polska!” У суседстве, каб было ясна, я спісаў беларусаў.

Гэтай эмацыйнасці не было ў палякаў родам з іншых рэгіёнаў, якія тут апынуліся па волі лёсу. Адзін дзядзька з Познаньшчыны, які падаваў даныя за непрысутную жонку, запісаў яе беларускай, і гэта было нармальна.

— А ці нехта цябе прыватна ўсхваляваў, напалохаў?

— Гэта таксама гісторыя з вашага панадворка. Спісваў я маладога чалавека, беспрацоўнага. Ён сказаў, што жыве з пенсіі маці, у якой, дарэчы, вельмі малая эмерытура, прытым не хаваўся з цынізмам. На пытанне пра нацыянальнасць таксама цынічна заявіў, „polska”, a раней пры пытанні пра імёны бацькоў (здаецца, Надзея і Дзмітры) таксама іранізаваў, як і на звестку, што мае ўчастак у беларускай вёсцы. Пасля гэты беспрацоўны, на маіх вачах, сеў у новы „мерседэс” і ад’ехаў...

Думаю, што і для вас, і для нас такі чалавек страчаны. Хаця не — вы не траціце нічога, — гэта мы, палякі, трацім!

— Бачу, што ты сапраўды ўмееш навесці сімпатычную атмасферу. Дзякую за размову.

PS. З-за сакрэтнасці перапісу суразмоўца і героі астаюцца ананімнымі.