Лужыцкія назіранні

Пятро АМБРАСОВІЧ

Мне давялося пабачыцца і сустрэцца з лужычанамі — лужыцкімі сербамі і з кашубамі. Становішча апошніх даволі пэўнае: яны маюць свае школы, свае суполкі, музеі і г.д. Культурная дзейнасць кашубскіх арганізацый фінансуецца польскім урадам. Крыўдзіцца на каго-небудзь — па пытанні захавання сваёй нацыянальнай адметнасці і культуры — ім няма прычыны. У Гданьску можна наведаць магазін з кашубскімі кнігамі і таварамі і г.д.

Іншае становішча лужычанаў. Гэта два народы, якія маюць дзве мовы, два алфавіты, кожны — свае адметнасці ў культуры. Горныя лужычане групуюцца вакол нямецкага гарадка Баўцэн (Будзішын), дольныя — таксама ў Нямеччыне, вакол горада Котбус (Хотэбуз), ёсць і прамежкавае насельніцтва паміж імі. Плошча, займаемая сорбамі (так іх называюць немцы, тэрмін „вэнды” сустракаецца значна радзей) з кожным стагоддзем няўмольна памяншаецца. Па адміністрацыйным падзеле 1952 г. гэта былі раёны Баўцэн, Каменц, Ніскі, Лёбаў (акруга Дрэздэн) і Котбус, Хойерсвэрда, Шпрэмбэрг, Вэйсвассэр, Люббэнаў і часткова Губэн і Фос (акруга Котбус). Ускладняе становішча і тое, што вакол Баўцэна актыўна ідуць распрацоўкі радовішчаў вугалю, што прымушае ссяляць шмат якія лужыцкія вёскі. І хоць урадам Нямеччыны выдзяляюцца сродкі на захаванне лужыцкай культуры, паступова але няўмольна ідзе іх асіміляцыя нямецкім насельніцтвам. Вось некаторая статыстыка:

1924-44 гг. — знікла 6 лужыцкіх вёсак у горных сербаў з насельніцтвам 2 285 чалавек; 1945-73 гг. — знікла 28 вёсак і адпаведна 5 911 чалавек; 1974-89 гг. — знікла 35 вёсак і 8 844 чалавекі; 1990-93 гг. зніклі 3 лужыцкія вёскі і 273 чалавекі.

Cтатыстыкі больш позняга часу пакуль няма. Сёння горных лужычан прыкладна 60 тысяч чалавек, з іх толькі 20 тысяч размаўляюць „па-сербску”, а пішуць на роднай мове — яшчэ меней. Падобная сітуацыя і ў ніжніх лужычан.

Родная беларуская зямля, як і Лужыцы — інакш Лузацыя, выпакутавала праблему сваёй самабытнасці. У гэтым нашае падабенства. Толькі калі маленькая Лузацыя вымушана вырашаць праблему самазахавання ў акружэнні нямецкага народа са сваёй адрознай культурай і ментальнасцю, то шмат большая па памерах Беларусь ставіць гэтыя пытанні нясмела, увесь час азіраючыся на шматлікія азначэнні загадкавага тэрміну „Русь”. Так, слова „Русь” моцны арэшак і шмат хто зламаў і зламае зубы, корпаючыся ў шматлікіх паняццях: „Холмская Русь”, „букавінская Русь”, „тмутараканская Русь” і інш. Раз „рускі” — значыць, да другой нацыі і не павінен належыць. І кожны такі народ павінен уцягваць у сябе „исконно русскую культуру”. Не высвятляючы, якім чынам узнік тэрмін „нацыя” — пасля Вялікай французскай рэвалюцыі.

Дзяржаўнасць беларускай мовы ставіцца пад сумніў. Быццам і не існуе помнікаў татарскага пісьменства па-беларуску (пры іх адсутнасці на недзяржаўных мовах — па-літоўску і па-ўкраінску). Сцвярджаецца, што „беларускі дыялект” прыдатны толькі для захавання „тутэйшага” фальклору. Ніякай навуковай дзейнасці на беларускай мове не можа весціся, яна непрыдатная і на ўсе сферы грамадска-палітычнага жыцця. Менавіта Беласточчына і яе сыны (Ігнат Даніловіч і Міхал Баброўскі) пасля трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай (1795 г.) да Тыльзіцкага міру (1807 г.) аказаўшыся пад уладай Прусіі, паставілі пытанне, што ў гэтым рэгіёне жыве адметны народ — не нямецкі, не расейскі і не польскі...

Праблема нацыянальнага самазахавання для лужычанаў — гэта праблема пакаленняў. Ім ёсць што перадаваць у спадчыну адно аднаму. Маючы дзве мовы, яны ўсе лічаць сябе адной нацыяй і не блытаюць сябе з балканскімі сербамі. Так ужо гістарычна склалася, што звалі яны сябе „сэрбы”, „сорбы”. І нас жа „рускія”— г.зн. сапраўды рускія. Велізарнейшы народ на абсягах можа сёмай часткі свету. Чаму ж так? Гэта, напэўна, самы моцны арэшак у пытаннях нацыянальнай самаідэнтыфікацыі. Былі б старажытныя помнікі пісьменства (якога-небудзь 8-9 ст. па-беларуску) — пытанне развязвалася б значна прасцей. Наша ж нацыя канчаткова сфарміравалася прыкметна пазней. І ці то да канца яшчэ?

У Лузацыі (а гэта чыста геаграфічны тэрмін) усе шыльды і надпісы існуюць на 2 мовах: па-нямецку і па-сербску. А гэта многа для такога маленькага народа. І ў Баўцэне, і ў Котбусе ёсць сербскі дом, сербскі інстытут (гэтыя інстытуты займаюцца праблемамі захавання сербскай культуры), сербскі музей (у Баўцэне ён зараз на рэстаўрацыі). Усё гэта фінансуецца нямецкім урадам. Пісьменства лужычанаў даволі моцна развітае, шмат сваіх нацыянальных паэтаў і пісьменнікаў. У Котбусе, напрыклад, ёсць не толькі сербская школа, але і сербская гімназія.

Звычайна ў Расіі, Польшчы і Беларусі па прозвішчу чалавека вызначаецца краіна — радзіма ягонай нацыі. У лужычанаў (ды ў кашубаў таксама) пераважаючых прозвішчаў няма. Яны розныя і вылучыць найбольш характэрныя, асаблівыя проста немагчыма. У лужычанаў да таго ж яны звычайна аформленыя на нямецкі лад.

У азначаных народаў, як і ўсюды навокал, ужываецца лацінская графічная сістэма. Беларусы ж карыстаюцца сваёй абэцэдай (лацінкай) толькі па-за межамі Бацькаўшчыны. З-за нешматлікасці і частковай раскіданасці лужычане не маюць сваёй дзяржаўнасці. Максімальна што яны мелі — дык маркграфствы ў нямецкіх розных дзяржавах. У беларусаў тут сітуацыя адрозная. І яшчэ цікавы момант назіранняў — лужычанам зусім няведамы лозунг „славянскага адзінства”. Яны з зацікаўленнем адносяцца да другіх славянскіх народаў, але добра ведаюць, што пажаданае „адзінства” — гэта мроі, адарваныя ад рэальнага жыцця. І іх можна зразумець. Сусветны прыклад пацвярджае гэта.