Жывыя абразкі роднай гісторыі

Мікола ВАЎРАНЮК

Аўтар, хоць і прадстаўляе гісторыю Беларусі ў лінейны спосаб, пачынаючы аповедам пра беларускія плямёны, а канчаючы паўстаннем Тадэвуша Касцюшкі і канцом Рэчы Паспалітай, але насамрэч піша як быццам асобныя расказы, якія можна чытаць і не па чарзе. Ва ўступным слове Юры Весялкоўскі заяўляе: „... свае нарысы па гісторыі Беларусі да 1795 году не лічу навуковай працай, бо сам не зьяўляюся прафэсійным гісторыкам, а толькі звычайнымі гістарычнымі эсэ”. Поўнасцю пагаджаючыся з аўтарскім вызначэннем жанру кнігі, варта дадаць, што гэтыя эсэ напісаны лёгка, з літаратурным талентам. Перад намі паўстаюць не нейкія трафарэтныя, кніжныя героі, а жывыя, паўнакроўныя постаці, са сваімі норавамі і страсцямі.

Гартаючы старонкі кнігі, як быццам бачым намаганні Усяслава Чарадзея, — які за ноч, абярнуўшыся ў ваўка, пераадольваў дарогу з Кіева ў Полацак, — пабудаваць магутнасць сваёй Бацькаўшчыны, Полацкага княства, перажываем разам з вялікім князем Вітаўтам яго няздзейсненыя мары аб каралеўскай кароне ці ўдзельнічаем у з’ездах магнатаў, шляхты, духавенства, якія заключалі палітычныя і рэлігійныя уніі. Аўтар карыстаецца магчымасцямі, якія дае яму жанр эсэ і не цураецца сваіх ацэнак людзей ды ўласнай інтэрпрэтацыі падзеяў. Не з усімі тэзісамі трэба чытачу згаджацца, не ўсе цытаваныя крыніцы, асабліва газеты ці часопісы, вытрымліваюць выпрабаванне часу. Некаторыя тэрміны, як хаця б паўтараная некалькі разоў „эксплуатацыя працоўных мас феадаламі” пахнуць нафталінам. Тым не менш, варта ўчытацца ў аргументацыю Юры Весялкоўскага, нават дзеля таго, каб паспрачацца з аўтарам. Крытычнае прачытанне кнігі заўсёды абагачае.

Цікавы і адназначны, напрыклад, погляд Юры Весялкоўскага на паўстанне Тадэвуша Касцюшкі, якога ў пачатку 90-х гадоў мінулага стагоддзя ў Беларусі свядомая інтэлігенцыя аб’явіла нацыянальным героем. Весялкоўскі лічыць, што незалежна ад месца нараджэння начальніка Польскай дзяржавы і яго праваслаўных каранёў, змагаўся ён за інтарэс Польшчы і палякаў, а не Вялікага княства Літоўскага і яго грамадзян. „Перамога паўстаньня Касьцюшкі, — цытуе ён у завяршэнні кнігі словы Уладзіміра Казберука з „Полымя” н-р 2 за 1995 год, — раз і назаўсёды пахавала-б беларушчыну як такую, паставіла-б крыж на ідэі нашага нацыянальнага адраджэньня”. Усім апанентам такога тэзісу прыпомню, што паўстанне Касцюшкі было ў абарону Канстытуцыі 3 Мая, якая ліквідавала, няхай сабе і фармальную ўжо ў той час, адасобленасць Вялікага княства Літоўскага ад Польскай Кароны.

Кніга павінна задаволіць не толькі аматараў палітычнай гісторыі, але і тых, якія любяць бытавыя раманы. Гэтым рэкамендую гісторыю вянчання Ягайлы з Ядвігай. Хоць не зусім пагаджаюся з ацэнкай аўтара: „... якая можа быць любоў Ядвігі з Ягайлам? Была гэта дзіўная пара. Гадамі кароль старэйшы быў за каралеву ў тры разы, а ростам на голаў меншы”. Па-першае, у каханні ўзрост не самы важны, па-другое, Ягайла прывёз з сабою скарбы, якія не памясціліся ў пакоях Вавеля (а якая жанчына паставіцца да гэтага абыякава), а па-трэцяе, вось што пісаў Мікола Гайдук у сваім цыкле „Шляхам гадоў” („Ніва” 25.10.1987) пра тое, як Ядвіга выслала свайго пасланца, каб агледзеў „усходняга дзікуна і страшылішча”: „Альгердавіч, зведаўшы ад сваіх шпіёнаў пра такую асаблівую місію пана Завішы з Алесніцы, запрасіў яго разам у... лазню, каб даць таму магчымасць дакладна прыглядзецца ўсім падрабязнасцям. Мабыць той не знайшоў ніякай заганы, бо потым даносіў сваёй пані, што: у Ягайлы цела складнае і прыстойнае, погляд вясёлы і твар сухашчавы, зусім не брыдкі, як то іншыя расказваюць”.

Пра такога пасланца Ядвігі ўпамінае і Юры Весялкоўскі, адно піша, што быў ім нейкі Гневаш. Тым не менш, гэты Гневаш, задаволены гасцінным прыёмам, „вярнуўся да Ядвігі і расхваліў Ягайлу”. Дык можа і не такі страшны быў заснавальнік дынастыі Ягелонаў, першы ўладар дзвюх дзяржаў: Польскай Кароны і Вялікага княства Літоўскага.

^*Юры Весялкоўскі, Нарысы па гісторыі Беларусі, сс. 710, Лёндан-Беласток 2002.