Перапіс насельніцтва і нацыянальнасць

Яўген МІРАНОВІЧ

Спадзеючыся ненайлепшага выніку гэтага перапісу, пару дзесяткаў чалавек, пра якіх на Беласточчыне ведаюць, што яны беларусы, падпісала заклік да суродзічаў, каб не адракаліся сваіх продкаў. Я быў адным з тых, што падпісалі гэту лістоўку, хаця не надта веру, што нашы баязлівыя сяляне, асабліва тыя са званнем інжынераў, дырэктараў ці нават ваяводаў, не ўспамінаючы пра працоўны і беспрацоўны пралетарыят, станоўча адрэагуюць на гэты заклік. Продкаў можа яны не адракліся, але сфальшавалі іх традыцыі, культурную спадчыну, некаторыя памянялі пасмяротна ім прозвішчы і імёны. Нярэдка сустракаецца, што два браты ад адных бацькоў носяць іншыя прозвішчы. Часам хапае памяняць адну літару ў сваім прозвішчы і чалавек можа ўжо адчуваць сябе як „prawdziwy Polak”.

Святочны час гэта нагода сустрэць знаёмых. Шмат хто з іх віншаваў мяне, як аднаго з аўтараў лістоўкі за адвагу. „To dobrze, ze sa jeszcze ludzie, ktorzy nie boja sie wystepowac o nasze prawa”. Пару чалавек я запытаўся, у чым яны бачаць адвагу і што такое „мы” і „нашы правы”. Аказваецца, адвагай з’яўляецца вызначэнне сябе ў Польшчы, у прысутнасці палякаў, непалякам. Для некаторых „нашых” лічыцца гэта ўжо нават шаленствам і адсутнасцю адказнасці за лёс сваёй сям’і. „A komu potrzebna ta narodowosc, — гаварыў адзін прадпрымальнік. — W Polsce mieszkamy, po polsku rozmawiamy, kimze wobec tego jestesmy jak nie Polakami”. „A Pilsudskiego i papieza pan lubisz?” — пытаюся. „No wie pan, — адказвае мне, — my, prawoslawni Polacy, jestesmy troche inni i jeszcze nie zwariowalismy tak jak katolicy”. Дзеці і ўнукі нашага героя моляцца ўжо ў касцёле.

Другі „наш хлопец” заявіў мне: „Ведаеце, я то беларус. Але мая жонка і дзеці крычаць: «Маем яшчэ працу, а хочаш, каб яе патрацілі цераз тваю беларускасць». Таму не ведаю яшчэ, што адкажу падчас перапісу”. Хаця ведаю, што ён адкажа, але я няўпэўнены, што вызначыцца палякам з-за жонкі. Ніколі не быў ён у такой сітуацыі, калі вымушаны быў бы польскамоўнаму чыноўніку заявіць, што ён беларус. Псіхалагічна саракагадоваму чалавеку гэты бар’ер не пад сілу. Няма сумнення, што ўсе палякі ведаюць, якіх маюць суседзяў і ўся канспірацыя ў сапраўднасці з’яўляецца ўцёкамі перад самім сабою. Гісторыя так вучыла наш люд, што пастаянна кіраваўся ён страхам. У такой атмасферы ніколі не маглі заіснаваць нацыянальныя эліты. Нешматлікія групы дзеячаў, якія прабавалі весці сябе як эліта нармальнай нацыі, вельмі хутка пачыналі траціць кантакт са сваім народам. Наш люд заўсёды патрабаваў элітаў, якія не прыпаміналі б яму пра яго іншасць — „нашых хлопцаў”, якія перш за ўсё думаюць пра асабістую кар’еру, банкаўскія рахункі для бліжэйшых і далейшых сваякоў. Да такой мэты немагчыма дайсці заяўляючы адкрыта аб сваёй беларускай нацыянальнасці. Ніводнага прадпрымальніка-паляка не арыштоўвала палітычная паліцыя за парушэнне фінансавага заканадаўства. Такі „гонар” меў толькі бельскі бізнесовец, які адкрыта атаясамліваўся з беларускім нацыянальным рухам.

Вялікім дасягненнем беларусаў Беласточчыны было б увайсці ў Еўропу як заўважальная частка народа і атрымаць правы еўрапейскай нацыянальнай меншасці, аднак адчуванне значэння гэтага факту ў нас амаль нулявое. Існуе вялікае праўдападабенства, што ў Еўропе заіснуем толькі як дзіўная фальклорная група, якую будуць паказваць як праяву ўсходняй экзотыкі.