Як яднаюцца палякі і ўкраінцы

Яўген МІРАНОВІЧ

Калі чытаўся ліст прэзідэнта Кваснеўскага, сярод палякаў часта чулася ціхі смех, асабліва тады, калі аўтар ува ўсіх злачынствах абвінавачваў міфічных камуністаў. Можа такія словы гучалі б натуральна, калі б напісаў іх Лех Валэнса, але калі падпісаўся пад імі былы апаратчык камуністычнай партыі, а пасля старшыня посткамуністычнай сацыял-дэмакратыі, тады і зразумелы смех некаторых гісторыкаў. Дзеячы і палітыкі так украінскія, як і польскія з набожнай павагай слухалі слоў прэзідэнта Кваснеўскага, а пасля падкрэслівалі іх гістарычную каштоўнасць.

Сама канферэнцыя прайшла нармальна, значыць, нічога новага ў справе Акцыі „Вісла” не было сказана. Маладыя ўкраінскія гісторыкі найчасцей чыталі даклады аб злачынствах польскай бяспекі, войска і антыкамуністычнага падполля на мірным украінскім насельніцтве; палякі, таксама маладыя гісторыкі, мелі больш разнастайны падыход. Большасць, асабліва гісторыкі звязаныя з Інстытутам нацыянальнай памяці, выказваліся ў экуменічным тоне, нешматлікія пералічвалі злачынствы Украінскай паўстанчай арміі на паляках. Элементы натуралізму ў паасобных дакладах у выглядзе апісання пацыфікацыі вёскі не выклікалі асаблівых уражанняў сярод публікі. Можна было, аднак, аднесці ўражанне, што большасць дакладаў рыхтавалася з улікам сучаснай палітыкі. Таму можна было нават пачуць пра элементы сяброўства ў адносінах да ўкраінцаў з боку Арміі краёвай ці нацыяналістычнага лагера.

Канферэнцыя была адкрытай для ўсіх зацікаўленых, таму ў вялікай замкавай зале сабралася шмат ветэранаў нацыянальнага руху так з аднаго, як і другога боку. Пасля дакладаў планавалася дыскусія, аднак, як заўсёды першымі дыскутантамі выступілі мясцовы ксёндз і дзеяч Аб’яднання ахвяр Украінскаай паўстанчай арміі. Маляўніча расказвалі яны пра дзейнасць УПА на Валыні. Партрэт украінца з акрываўленай сякерай у руках дамінаваў у свабодных выказваннях прадстаўнікоў мясцовага люду.

Найбольш цікавай атрымалася дыскусія, якую ў Беларусі назвалі б „круглым сталом”, падчас якой удзельнікі мелі адказаць на пытанне ці Акцыя „Вісла” была справай камуністаў ці палякаў. Удзельнічалі ў ёй гісторыкі з Польшчы, якія гэтую праблему ніколі не даследавалі, і гісторык з Украіны Станіслаў Кульчыцкій, які крыніц польска-ўкраінскіх канфліктаў дашукоўваўся ў савецкай палітыцы. У выступленнях польскіх гісторыкаў — Анджэя Пачкоўскага, Анджэя Фрышкэ, Анджэя Жаплінскага — дамінаваў погляд, што Акцыю „Вісла” прыдумалі ў Маскве. Аргументавалася, што Польшча ў 1947 г. не была незалежнай краінай і таму сама нічога не магла зрабіць без дазволу Сталіна. Зусім іншы погляд у гэтай справе прабаваў прадставіць Яўген Місіла, украінскі гісторык з Польшчы, які праблемай займаецца ад дваццаці гадоў. Даказаў ён на падставе дакументаў, што ўсё ад самага пачатку прыдумалі і правялі палякі, ангажуючы да гэтага таксама Каталіцкі касцёл. Аднак выступленне Місілы не памяшчалася ў тоне стратэгічнага партнёрства. Дарэчы, гісторык гэты не атрымаў магчымасці выступіць з дакладам, хаця несумненна — ён найбольш кампетэнтны ў гэтай справе.

У адпаведнасці з логікай стратэгічнага партнёрства агульная выснова з дыскусіі на тэму Акцыі „Вісла” такая, што ў перасяленні вінаваты саветы і камуністычная дзяржава, якая таксама была савецкім творам. Дарэчы, тагачасную польскую дзяржаву палякі, асабліва прафесар Анджэй Жаплінскі, называлі бандыцкай. Падполле так украінскае, як і польскае ледзь не стала ўвасабленнем дэмакратыі і свабоды. Падчас Акцыі „Вісла” не пацярпелі толькі тыя ўкраінцы, якія жылі на Падляшшы і якіх Сталін прызнаў беларусамі — сказалі вучоныя.