Янка Жамойцін

Віктар ШВЕД

Нягледзячы на тое, што наш Юбіляр знаходзіцца ў сталіцы ўжо 45 гадоў, у „Ніве” мала пісалася аб яго надта складаным, трагічным лёсе. Што праўда, Янка Жамойцін напісаў надта цікавую біяграфічную аповесць „З перажытага”, апублікаваную Праграмнай радай тыднёвіка „Ніва” ў кніжцы „Лёс аднаго пакалення” (Беласток 1996) і МГА „Беларускі кнігазбор” у кніжцы „Беларускія пісьменнікі Польшчы. Другая палова XX стагоддзя” (Мінск 2000). З гэтай аповесцю чытачы „Нівы” не паспелі яшчэ шырэй пазнаёміцца і таму хачу ім наблізіць цікавую постаць і заахвоціць да прачытання кніжкі.

Янка Жамойцін нарадзіўся 28 студзеня 1922 года ў вёсцы Клімавічы Лідскага раёна (Беларусь) у сялянскай сям’і. Беларускае насельніцтва Беласточчыны а таксама Лідчыны мела ў той час аднолькавы лёс знаходзячыся ў рэчаіснасці II Рэчы Паспалітай, было яно залічана да жыхароў другой катэгорыі. Толькі што адгрымела першая сусветная вайна, якая выгнала насельніцтва ў бежанства ў неабсяжныя прасторы царскай Расіі. Бежанцы, вярнуўшыся назад, найчасцей на пасляваенныя папялішчы, былі вымушаны ад пачатку абжывацца на сваіх убогіх гаспадарках.

Працавітая маці ў сям’і Жамойцінаў кравецтвам дапамагала бацьку ў гадаванні дзвюх дачок і чатырох сыноў. Складаныя адукацыйныя абставіны не стрымалі дзяцей ад навукі. Найстарэйшая Людміла закончыла Віленскую беларускую гімназію і двухгадовы педагагічны інстытут, Андрэй здабыў сан праваслаўнага святара, Таіса, Лёня і Алік закончылі тэхнічныя школы. Янка ў 1929-1936 гг. вучыўся ў польскай пачатковай школе ў Скрыбаве і Шчучыне, у 1936-1939 гг. у праваслаўнай мітрапольнай семінарыі і адначасова ў польскай гімназіі ў Варшаве, а ў 1939-1941 гг. у савецкай дзесяцігодцы ў Лідзе. Падчас нямецкай акупадыі ў 1942 годзе працаваў настаўнікам у вясковай школе і вучыўся на матуральных курсах у Навагрудку, адкуль у 1943 годзе кіраўніцтвам Беларускай незалежніцкай партыі быў напраўлены на працу ў Саюз беларускай моладзі дзеля пашырэння ідэі незалежнасці сярод моладзі. У лістападзе 1945 года, знаходзячыся ў Польшчы, быў арыштаваны савецкімі органамі Міністэрства дзяржаўнай бяспекі і неўзабаве вызвалены палякамі. У 1948 годзе атрымаў працу ў аддзеле павятовага самаўрада ў Пшэварску, уладкаваўся на атрыманай кватэры і ажаніўся з дзяўчынай з Югаславіі, якая нарадзіла сына Леслава. У той жа час Янка закончыў у Жэшаве прафесійны інстытут права і адміністрацыі. На жаль, мірнае жыццё не працягвалася доўга. У снежні 1949 года быў паўторна арыштаваны, вывезены з Польшчы ў Мінск і там засуджаны на 25 гадоў. Сядзеў у цяжкіх турэмных умовах на Валадарскай, адкуль перасыльнымі этапамі ў Петрапаўлаўску і Акмолінску трапіў у працоўны лагер Спаск, што на ўскраіне Караганды.

Пасля смерці Сталіна ў 1953 годзе і Хрушчоўскай адлігі на пачатку 1956 года ў лагер прыехала камісія Вярхоўнага Савета СССР для перагляду спраў зняволеных зэкаў. Камісія прыняла рашэнне адносна Янкі Жамойціна: „Освободить со снятием судимостн и порожения прав”. Янка, як грамадзянін Польшчы, пасля розных перыпетый з прапіскай, 1 студзеня 1957 года прыехаў у Варшаву, дзе жыла яго сястра Людміла. Тут застаў свайго сына Леслава і даведаўся, што яго маці, жонка Янкі, загінула ў катастрофе. Неўзабаве Янка пазнаёміўся і ажаніўся з сімпатычнай Галінай, якая стварыла сям’ю і выхавала асірацелага Леслава. Абжыўшыся ў Варшаве, Янка атрымаў дыплом магістра адміністрацыі Варшаўскага універсітэта працуючы ў Рамесніцкім скураным кааператыве „Corium” у Варшаве.

Янка Жамойцін дэбютаваў як літаратурны крытык на старонках „Нівы” ў 1985 годзе. Апублікаваў у „Ніве” і ў „Беларускіх календарах” шмат крытычных нарысаў аб літаратурных дасягненнях членаў Беларускага літаратурнага аб’яднання „Белавежа”. У „Беларускім календары” на 2002 год паявілася абшырнае эсэ Янкі Жамойціна „Беларускае літаратурнае аб’яднанне «Белавежа» — учора і сёння”, якое я рыхтаваў у друк.

Спалучае мяне з Янкам шчырае сяброўства ўжо на працягу 45 гадоў. Гасцяваў у маёй хаце Янка і я таксама неаднойчы быў яго госцем. Дасканала памятаю наша знаёмства ў памяшканні Варшаўскага аддзела БГКТ на пачатку 1957 года, калі Янка вярнуўся з гулага. Вандруючы вуліцамі Варшавы Янка прыкмеціў шыльду Беларускага таварыства на сцяне будынка па Сенатарскай 8. Падняўся ён нясмела на першы паверх і адважыўся пастукаць у дзверы. Адчыніў я яму як гаспадар памяшкання — сакратар Аддзела БГКТ у Варшаве. Помню, што на маё пытанне хто ён і адкуль — Янка не даў мне адказу. Яшчэ даўжэйшы час інкогніта, не падаючы свайго імя і прозвішча, прыходзіў ён на розныя мерапрыемствы арганізаваныя Варшаўскім аддзелам БГКТ. Цікавілі яго асабліва літаратурныя вечары, аўтарскія сустрэчы. Няма тут чаму дзівавацца. Бедны Янка быў так напалоханы тымі, што загналі яго ў гулаг, што папросту пачаў траціць давер да людзей і трэба было нейкага часу, каб гэты давер мог здабыць да канкрэтных асоб, з якімі яму давялося пазнаёміцца. Яшчэ ж і сёння, як сам сцвярджае, наведваюць яго кашмарныя сны.

Хочацца мне пажадаць Дарагому Юбіляру, каб больш ніколі не наведвалі яго кашмарныя сны, каб дажыў сотні гадоў у спакоі душы і цела!